Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

Fonetika ham 2 ga 
1) tovushlarning tildagi funksional tomonlarini segmental fonologiya 
(fonomika, fonomatika) o‘rganadi 
2) bug‘un, urug‘ va intonatsiyaning funktsional alomatlarini supersigmental 
fonologiya o‘rganadi. 
Fonetika fiziologiya va fizika fanlari bilan ham bog‘liq.
Tildagi fonetik xususiyatlarning rivojlanishini o‘rganadigan soha tarixiy 
(diokronik) fonetika. 
Hozirgi davr tilshunosligida jahon tillarining fonetikasidagi o‘xshash va farqli 
tomonlarini o‘rganadigan soha qiyosiy tipologik fonetika deb atadi. 
Talaffuz organlari va tovushlarining artikulatsiyasi. Aktiv organlar til, lab, 
yumshoq tashlay tovush paychalari. Passiv organlar: tish, milk, qattiq tanglay, upka, 
burun bo‘shlig‘i. 
Tovushlarning hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi nutq mehanizmlari harakatining 
yig‘indisi artikulyatsiya deb ataladi. 
Akustik fonetika 
Nutq tovushlari sekundiga taxminan 1,100 marta tezlik bilan havo oqimining 
mexanik tebranishi natijasidir. Tovushlar asosan ikki asosiy akustik belgiga ega: 
amplitude va chastota. Amplitude (tebranish to‘lqini) eshitish jihatidan tovushning 
ko‘chiga ovozning baland yoki pasligiga to‘g‘ri keladi. Agar tebranish harakati tez 
bo‘lsa, tovush baland tebranish chastotasiga ega bo‘ladi va aksincha. Tebranish 
chastotasi gerst (yoki har sekundda qaytaruvchi sikl). Bir gerst bir sekunda bo‘ladigan 
tebranish davriga tengdir.

---

18 
Inson 15 dan 15000 gerstgacha bo‘lgan tovushlarni eshitib his qila oladi. 15 dan 
kichigi inodri tovush. 15000 dan yuqorisi ultra tovushlar. 
Ekspremental fonetika metodlari. Hozirgi davr fonetikasida ikki asosiy metod 
mavjud. Sub‘yektiv va ob‘yektiv. Sub‘yektiv metod talaffuzni bevosita (ko‘rish yoki 
eshitish) ko‘zatishdan iborat. 
Ob‘yektiv metod texnik apparatura yordamida aniqlanuvchi atrikultsion-akustik 
xususiyatlar ekspremental fonetik tekshirish nutqni yoki nutqni insibrumental tasnif 
eshitishdir. 
Artikulyatsiyani o‘rganuvchi metodlar ichida palatozlafiya va rentgenografiya 
alohida o‘rin tutadi. Palatografiya-sun‘iy tanglay yordamida tilning holatini 
aniqlashdir. 
Rentgenozgrafiya va pinorentgenografiya tovushning artikulyatsiyani juda aniq 
ko‘rsatib beradi. 
Osillografiyalar tovush hosil bo‘lishidagi garmonis tebranishlarni, nutq 
intonatsiyasini va frazani ma‘no bo‘laklarga bo‘lishni o‘rganish imkonini beradi.