Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti geografiya kafedrasi

Materiklarni o’rgangan sayyohlar

AFRIKA

№	Sayyohlar	Millati	Tekshirgan yillari	O’rgangan joylari
1	Ahmad al-Farg’oniy	O’zbek	IX asr	Nil daryosi misolida birinchi bo’lib suv sarfini o’lchaydigan "nilometr” qurilmasini bunyod etdi.
2	Ibn Battuta	Marokash	1325-1349-y	Afrikaning sharqiy va shimoliy sohillarini, Nil havzasini, Niger daryosining yuqori oqimidan o’rta oqimigacha, Sahroyi Kabirning g’arbiy qismini o’rgandi.
3	Bartolomeu Diash		1487-y	Yahshi Umid burniga yetib bordi,Atlantika okeani sohillarini o’rgandi.
4	Vasko da Gama	Portugal	1497-1498-y	Afrikani janubdan aylanib o’tib,Hindistonga dengiz yo’lini ochdi. 1498-yil 20-mayda Hindistonning Kalkutta (Kolkata) portiga yetib bordi. Yevropaliklar uchun Hindistonga boradigan dengiz yo’lini ochdi.
5	Devid Livingston	Ingliz		Kalaxari cho’lini, Kongo daryosining yuqori oqimlarini, Nyasa,Tanganika ko’llarini, Zambezi daryosini o’rgandi. Zambezi daryosidagi sharsharaga Viktoriya nomini berdi.
6	G.M.Stenli (1817-1877)			Lualoba va Kongo daryosi bo’ylab quyi oqimigacha, Nil daryosining boshlanish irmog’i Kagera ekanligini, Viktoriya ko’lini, Zanzibar orolini o’rgandi.
7	N.I.Vavilov	Rus	1926-1927-y	6000 dan ortiq o’simlikdan namuna olgan. Habashiston qimmatli qattiq bug’doy navining vatani ekanligini aniqlagan.

AVSTRALIYA VA OKEANIYA

№	Sayyohlar	Millati	Tekshirgan yillari	O’rgangan joylari
1	Villyam Yanszon	Golland	1606	Yevropaliklardan birinchi bo’lib Avstraliya materigiga keldi, Keyp-York yarimorolini tekshirdi va Yangi Gollandiya deb nom berdi
2	L.Torres	Ispan		Avstraliya materigini o’rgandi
3	A.Tasman	Golland
4	F.Magellan	Ispan	1521	Okeaniya to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar yevropaliklar tomonidan to’plana boshlandi
5	J.Kuk		1771-1773	Okeaniyaning ko’plab orollarini xaritaga tushirib tavsif bergan
6	M.N.Mikluxo-Maklay		1871-1882	Yangi Gvineyada papuaslar bilan birga yashab, ularning yashash tarzi haqida bebaho ma’lumotlar yozib qoldirgan.

ANTARKTIDA

№	Sayyohlar	Millati	Tekshirgan yillari	O’rgangan joylari
1	F.Bellinsgauzen, M.Lazarev	Rus	1820-yil 16-yanvar	Antarktidani kashf etishdi.
2	R.Amundsen	Norveg	1911-yil 14-dekabr	Janubiy qutbga yetib bordi.
3	R.Skott	Ingliz	1912-yil 14-dekabrdan bir necha oydan so’ng

Antarktida keng ko’lamda mukammal o’rganish Xalqaro geofizik yil dasturini joriy qilish (1957-1959) munosabati bilan boshlandi.
1959-yilda 11 ta mamlakat o’rtasida "Antarktida to’g’risidagi shartnoma” qabul qilindi. Ungako’ra, materikdan faqat ilmiy va turistik maqsadlarda foydalanishga kelishib olindi.
Bugungi kunga kelib 16 ta mamlakat olimlari materik tabiatini, qirg’oq chizig’ini, geologic tuzulishini, muz tagi relyefini, iqlimini, organik dunyosini, materik tabiatining odam organizmigata’sirini o’rganishmoqda.


JANUBIY AMERIKA

№	Sayyohlar	Millati	Tekshirgan yillari	O’rgangan joylari
1	X.Kolumb	Ispan	1492-yil 12-oktabr	San-Salvador (ispancha "xaloskor”) oroliga keldi va Amerikani kashf etdi. X.Kolumb o’zining 4 marta Amerika qilgan sayohatida ham o’zi borgan yerlarni Hindiston deb o’ylagan.
2	Amerigo Vespuchchi	Asli italyalik, Ispaniya dengiz flotida xizmat qilgan	1499-1504	Janubiy Amerika uyushtirgan 2 ta sayohati davrida birinchi bo’lib, bu yerlar Hindiston emas, balki yirik quruqlik – Yangi Dunyo ekanligini aytdi,uning tabiatini mohirona tavsiflab yozdi.1507-yilda Yangi Dunyoga Amerika deb nom berildi.
3	A.Gumboldt	Nemis		Materikning tabiati, And tog’laridagi balandlik mintaqalari, geologik tuzulishi, g’arbdagi sovuq dengiz oqimlari haqida ma’lumotlar to’pladilar va umumlashtirdilar.
4	E.Bonplan	Fransuz
5	G.I.Langsdori
6	N.G.Rubsov	Rus		Materikning tabiati va aholisi haqida ma’lumotlar to’pladilar.
7	A.I.Voyeykov
8	N.I.Vavilov

SHIMOLIY AMERIKA

№	Sayyohlar	Millati	Tekshirgan yillari	O’rgangan joylari
1	Erik Rauda (Malla)	Norman	X asrning oxiri	Grenlandiyani, materikning shimoli-sharqiy qismini
2	Jon Kabot			Nyuyfaundlend orolini, Labrador yarimoroli
3	G.Gudzon		XVIII	Materikning shimoliy va sharqiy qismlarini
4	A.Makkenzi
5	R.Amundsen		XX asr boshida	Materikning shimoliy qirg’oqlari bo’ylab suzib o’tdi. Shimoliy magnit qutbining geografik o’rnini aniqladi.
6	I.Fyodorov	Rus	1732	Materikning shimoli-g’arbiy sohillarini o’rgandi.
7	M.Gvozdev
8	V.Bering	Rus	1741	Aleut orollarini va Alyaska sohillarini o’rganish va xaritaga tushirish ishlarini bajargan.
9	A.Chirikov
1	G.Shelexov	Rus		Savdo-sotiq ishlarini yo’lga qo’yishda xizmatlari katta bo’lgan.

Shimoliy-g’arbiy Amerika Alyaska deyilgan.1789-yilda ruslar tomonidan monopoliyagaaylantirildi va "Rus Amerikasi” deb ataldi.1867-yilda AQSHga sotib yuborildi.

YEVROSIYO

№	Sayyohlar	Millati	Tekshirgan yillari	O’ziga xos xususiyatlari
1	Gerodot (er.avv. 485-425)
2	Geraklit (er.avv. IV asr)			Materik to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlarni bergan.
3	Strabon	Yunon
4	Aflotun
5	Ptolemey
6	M.ibn Muso Al-Xorazmiy (780-847-y)			O’rta Osiyo va arab geografiyasi asos solgan,70 ga yaqin olimlar "Jahon xaritalari”ni tuzishgan va shu xaritalar asosida "Kitob suart ul-arz” (Yerning tasviri) kitobini yozgan. Kitobga o’nlab xaritalar va ularning izohli ilova qilingan, ko’plab geografik obyektlarga tavsif berib, koordinatalarini o’lchagan va Yer kurrasini kattaligini aniqlagan.
7	Abu Rayhon Beruniy(973-1048-y)	O’zbek		Daryolar keltirayotgan tog’ jinslarining massasi suv oqimining tezligiga to’g’ri proporsional” – Beruniy qonuni 1010-1017-yillarda Ma’mun akademiyasini barpo etdi. Qoraqum va Qizilqum hududlarining paydo bo’lishini, materiklarning siljish g’oyasini birinchilardan bo’lib aytgan.
8	Z.M.Bobur			O’rta Osiyo, Eron, Afg’oniston, Hindiston hududining aholisi, xo’jaligi haqida ko’p ma’lumotlarni keltiradi.

H.Hasanov "Sayyoh olimlar” asarini (1981-y) yozdi.

XVIII – XIX asrlarda tashkil etilgan sayohat va ilmiy ekspediysiyalar paytida materikni ilmiy jihatdan o’rganish ishlari olib borildi.

XX asrdagi olib borilgan ilmiy ishlar avvalgi tassaavvurlarni kengaytirdi va yangi ma’lumotlar bilan boyitdi.

YEVROSIYO

№