Qarshi davlat univyersiteti geografiya kafedrasi biogeografiya

1-mavzu: BIOGEOGRAFIYA FANINING PREDMETI, TARMOQLARI VA 
BIOLOGIYA HAMDA GEOGRAFIYA FANLARI TIZIMIDA TUTGAN O’RNI 
Reja : 
1. Beogeografiya fanining o’rganish ob’yekti, tarkibiy tarmoqlari, uning botanik geografiya 
va zologik geografiya fanlaridan tashkil topganligi. 
2. Biogeografiya-biologiya, ekologiya va geografiya fanlari oralig’idagi chegaraviy fandir. 
3. Biogeografiyaning biologiya va bioekologiya fanlari bilan aloqasi. 
4. Tabiiy geografiya, iqtisodiy geografiya fanlari bilan biogeografiyaning aloqasi. 
Geoekologiya haqida tushuncha. 
5. Biogeografiyaning amaliy ahamiyati. 
 
Beogeografiya-organizm jamoalari va komponentlarining geografik tarqalishi va hududiy 
joylashishi haqidagi fandir. Boshqacha aytganda, biogeografiya sayyoramiz o’simlik qoplamini, 
hayvonot dunyosini, organizmlarning tur va boshqa taksanomik birliklarining geografik 
tarqalishi qonuniyatlarini urganadi. 
Ko’p vaqtlar mobaynida biogeografiyani o’simliklar geografiyasi yoki fitogeografiya va 
hayvonlar geografiyasi yoki zoogeografiyaga bo’lib o’ganishga odatlanganlar. XX asrning 
ikkinchi yarmidan boshlab, tirik organizmlarning tarqalishi chuqur urganilishi munosabati bilan 
zamburug’lar geografiyasi, mikro organizmlar geografiyasi kabi tarmoqlarga ham bo’linadi. 
Geografik qobiqning eng muxim tarkibiy qismilarini tadqiq etadigan uchta yirik fan- biologiya, 
ekologiya va geografiya tutashgan tugunidagi masalalarni biogeografiya urganadi. Biogeografiya 
turli soha geograflariga organizmlarning biologik xususiyatlari, rang-barangligi, organik olam 
evolyutsiyasi, organizm jamoalarining tuzilishi va tarqalishi, biosferadagi biokimyoviy 
jarayonlarda tirik organizmlarning roli haqidagi ma’lumotlarni beradi. Ekologik biogeografiya 
organizmlarning tarqalishiga ekologik sharoit va ekologik omillar ta’siri, biogeotsenoz haqida 
tushuncha, organizmlarning yer yo’zida tarqalish usullari, areal haqida tushuncha, yer yo’zidagi 
floristik, faunistik va biotik oblastlar, balandlik mintaqalari, dunyo okeanini biogeografik 
rayonlashtirish va boshqa shunga o’xshash ko’pdan-ko’p bilimlarni beradi. O’simlik va hayvonot 
resurslaridan oqilona foydalanish tabiiy muvozanatni va muvozanati bo’lgan ekosistemalar, 
landshaftlar holatini yaxshilash masalalarini o’ganish va tahlil qilish biogeografiyaning o’ganish 
doirasiga kiradi. 
Organizmlarning tarqalishi hozirgi zamon va tabiiy sharoitga aloqador bo’lgani uchun 
biogeografiya, ekologiya, paleogeografiya, evolyutsiya va paleontologiya kabi fanlar bilan 
bog’langan. Biogeografiya chegaraviy fan sifatida uni o’ganish va tabiiy fanlar bilan aloqa 
doirasi keyingi paytlarda tobora kengaymokda. Chunonchi, biologiya va kimyo oralig’idagi 
geoqimyo bilan geologiya va fizika oraliridagi geofizika bilan, geografiya va ekologiya 
oralig’idagi geoekologiya fanlari bilan aloqasi kuchaymoqda. Ammo biogeografiyaning 
manfaatlari tutashgan yo’nalishlardagi masalalarni o’rganuvchi fan sifatidagi urni bir tomondan 
biologik fan, ikkinchi tomondan geografik fan ekanligi g’oyasi yetakchi masala bo’lib 
qolavyeradi. Organizmlar va ular jamoalarining geografi tarqalishi masalalarini tadqiq etganligi 
uchun geografik fan bo’lib qoladi. Organizmlar tarqalishini urganganligi uchun biologik fan 
hisoblanadi. Shuni ham aniqlab olish kerakki, xuddi relefni geomorfologiya, iqlimni 
iqlimshunoslik, suvni gidrologiya, tuproqni tuproqshunoslik urgangani kabi organizmlarning 
tarqalishini biogeografiya urganar ekan- bu fan u mumiy tabiiy geografiyaning tarkibiy 
hisoblanadi. Biogeografiya fanini shu taxlit talqin etish, aslo uni ikki fan biologiya va tabiiy 
geografiya fanlari kabi fakat ikki qismga bo’linadi degan ma’noni bermasligi lozim. Gap 
shundaki, bag’zi adabiyotlarda biogeografiyani biologik geografiya va geografik biologiya 
qismlaridan iborat deb muloxaza etilmokda. Biogeografiya geografiya bilan biologiya fanlari 
chegarasidagi fan sifatida vujudga kelib, bu fanlarning tugunida rivojlanayotganligining uzi 
biogeografiyaning yuqorida ikki fan tarmoqlari va boshqa tabiiy fanlar bilan aloqadagi ilmlar 
sohasi ekanligini ko’rsatadi. 
Tabiiy fanlaridan tabiiy hududiy komplekslarni o’rganuvchi landshaftshunoslik fani 

---

biogeografiya uchun aloxida ahamiyatga ega. Chunki, landshaftning boshqa komponentlarini 
urganadigan iqlimshunoslik, tuproqshunoslik, gidrologiya va boshqalar qatori landshaftning 
biologik komponentini o’rganuvchi biogeografiya ham shu fan tarkibiga kirishi mumkin. O’z 
navbatida turli geografik regionlarning florasi, faunasi o’simliklari, hayvonot olamini tadiqot 
etuvchi regional biogeografiya umumiy va regional tabiiy geografiya fanlari uchun zaruriy 
ma’lumotlar berishi bilan ahamiyatlidir. 
Biogeografiya kartografiya bilan yaqindan bog’langanlgi. organizmlarni tarqalishini 
ko’rsatish uchun biogeografik kartografik metodni egallagan bo’lishi lozim. Chunki xaritada 
izohlanayotgan mazmunni tegishli kartografik qoidalarni bilmasdan ifodalash juda ko’p 
chalkashliklarga olib kelishi mumkin. Demak, kartografik metodni egallash biogeografiya uchun 
va geografiya uchun birdek zarur. Biologiya fanlaridan biogeografiyaga biologik ekologiya va 
biotsenologiya fanlari ko’proq yaqin turadi. Ekologiya organizmlarning uzaro munosabati va 
ularning tashqi muhit bilan aloqalarini urganadigan fan sifatida ekologik biogeografiya deb tan 
olish mumkin. Zyero , ekologik biogeografiya Yer sharining turli regionlarida ekologik 
munosabatlarning tafovutini urganadi. Ekologiya qoiunlarni bilish regional tafovutlarni aniqlash 
imkoniyatini beradi. 
Biotsenologiya — organizmlar haqidagi fan bo’lganligi uchun ham jamoalarning strukturasi 
(tuzilishi) va dinamikasi haqida ma’lumot beradi. Bu ma’lumotlar asosida organizmlar 
hamjamoalari o’rtasidagi jamoalarning geografik farqiy xususiyatlarini aniqlash mumkin. 
Organizm jamoalarining geografik tarqalishi haqida qonuniyatlarni aniqlash mumkin bo’ladi. 
Biogeografiya tabiiy fan sifatida tarixiy geologiya va paleontologiya 
fanlari 
bilan 
bog’langan. Planetamizning o’tmishida, turli geologik davrlarda materik va okeanlar nisbatining 
o’zgarishi turli davrlarda organizmlar o’zgarishiga sabab bo’lgan, o’tgan geologik davrlarning 
qazilma holdagi o’simlik va hayvonot qoldiqlari qayda ularning o’zgarishi hozirgi davrdagi 
organizmlarning geografik tarqalishini aniqlashga yordam beradi. Chunki 
hozirgi 
organizmlarning tarkibi yashash tarzining xususiyatlari geografik tarqalishi nafaqat ularning 
ekologik xususiyatlari bilan bog’liq, balki ular yashagan va taraqqiy etgan geologik davrlar bilan 
bog’liq bo’ladi. Shuni ham aytish mumkinki, organizmlar geografiyasi faqat hozirgi ular yashab 
turgan muhitning xususiyati bilangina emas, balki muhitga iqtisodiy-ijtimoiy omillar ta’siri bilan 
ham bog’liq ekanligi ma’lum. Chunki ayrim turdagi organizmlarning kamayib qolishi yoki 
yuqolib qolishi arafasiga kelgani birinchi navbatda iqtisodiy va ijtimoiy omillar bilan ham 
bog’liq ekanligi ayondir. Demak, ba’zi regionlarda organizmlarning kamayib yoki ko’payib 
ketishi iqtisodiy va ijtimoiy ob’ektlarning ko’payishi ya’ni iqtisodiy geografik omillar bilan 
bog’liq bo’ladi. Shunday ekan, biogeografiya fani ijtimoiy fan bo’lgan iqtisodiy-ijtimoiy 
geografiya bilan bog’liqligini alohida ta’kidlash o’rinli. 
Muayyan ekologik o’zgarishlar birinchi navbatda aniq hududlarda ruy beradi. Masalan,
turon yo’lbarsining tur sifatida yuqolishi O’rta Osiyoning tabiatidagi o’zgarishlar bilan 
bog’langan. Demak, muayyan organizmning kamayishi, yuqolishi yoki noyoblashuvi bu tur 
yashagan joy ekologik muhitning o’zgarishi bilan bog’liq. Shunday ekan, bu geoekologik 
masaladir. 
Beogeografiyaning amaliy ahamiyati ko’p qirrali. Biogeografiyani asosini bilmasdan 
turib, o’simlik va hayvonot resurslaridan oqilona foydalanish amri- mahol. Chunki, inson uchun 
foydali bo’lgan o’simlik va hayvon turlari Yer sharida nihoyatda notekis tasimlangan. O’simlik 
va hayvon resurslaridana hom ashyo sifatida foydalanish turli regionlarda turlicha qulay 
paytlarda amalga oshiriladi. Organizmlarning ko’payishi, urchishi, ularning miqdorini bilmasdan 
turib, ulardan foydalanish uzoq, yillarda, ba’zan abadiy ulardan foydalanish imkoniyatini yuqqa 
chiqarishi mumkin. Bunday achinarli holat bo’lmasligi uchun foydali o’simlik va hayvonlarning 
geografik tarqalish qonuniyatini bilish, yil ichida, yil davomida o’zgarishini, sonining uzgarib 
turishini bilish, bunday organizmlarning qulay mavsumlarda ko’payishini vaqt va makonda 
bo’lish biogeografiyaning qonuniyatlarini bilishni talab etadi. 
Inson salomatligi uchun qulay sharoit vujudga keltirish masalasi ham beogeografik 
masala isoblanadi. Meditsina bilan biogeografiya ma’lumotlariga asoslanib, inson sog’ligiga 

---

xastalik sifatida ta’sir etuvchi tirik mikroorganizmlar va ularni qo’zg’atuvchi va tashuvchilarning 
muayyan muht va hudud bilan bog’liqligini bilish, avvalo biogeografik ma’lumot hisoblanadi. 
Gap shundaki, ayrim kasallikni qo’zgatuvchi mikroorganizmlar yashaydigan qulay tabiiy 
uchoqlar mavjud bo’ladi. Demak, insonning kasallikka chalinishi, xastalik bilan kasallanish 
darajasi tabiiy muhit bilan bog’liqdir. Shuning uchun kasallikning oldini olish va kasallikka 
qarshi kurash uchun kasallik tarqatuvchi mikroblarni tarqalish rayonlarini bilish va shu hududlar 
tabiiy sharoitini bilish talab etiladi. Demak, biogeografiyani qonunlarini bilish kerak bo’ladi. 
Ma’lumki, ko’pgina O’simlik va o’simlik jamoalari ular mavjud bo’lgan tabiiy muhitning 
ko’rsatkichlari— indimqatorlar hisoblanadi. Shunga qarab organizmlar yashab turgan ekologik 
muhit haqida muayyan tasavvurga ega bo’lish mumkin. Qora saksovul qum tepali relefning 
sho’rhok pastliklarida, oqsaksovul qumtepalari ustlarida balandliklarida o’sadiki, ularga qarab 
qumning sho’rhok va balandligini bilish mumkin. Indikatsiya ya’ni muayyan alomatlar orqali 
organizmlar tarqalgan sharoit haqida tasavvurga ega bo’lish— biogeografiyaning indikatsiya 
haqida ta’limoti sohasini tashkil etadi.
Atrof—muhit ustidan kuzatish, tashkil etish monitoring tizimini ayerofoto va kosmik 
fotorasmlardan foydalanish yordamida olib borilmoqdaki, bu biogeografiyaning yetakchi 
tadqiqot metodi deb qaralmoqda.