Qarshi davlat unversiteti

O‘QUV TANISHUV AMALIYOTINING TO‘RTINCHI KUNI

Adabiyotlar yordamida fitotsenoz va agrotsenozlardagi (sug‘orish tarmoqlari chekkalariga, beda dalasiga va bosh.) o‘simliklarni tahlil qilishni o‘rgandim. Bundan tashqari o‘simlik jamoalaridagi turlar tarkibi, turlar o‘rtasidagi sonlar va sifat munosabatlari, baland pastligi, yarusligi, fizioanomiyasi, davriligi, yashash joyi, o‘xshashligi, jamoani tashkil etuvchi turlarning mo‘lligi, qoplam hayotiyligi yoki aspekt (mavsumiylik) va sinuziyasi, dominant, edifikator turlar haqida ma’lumotlarga ega bo‘ldim.

6-topshiriq.

Gullarning xilma xiligio’rganish gerbariy uchun materiallar to’plang gerbariy tayyorlash.

Gullar bir jinsli yoki ikki jinslibo'ladi. Gulda faqat urug'chi yoki changchining oczi bo'lsa, bunday gul bir jinsli gul deyiladi (tol,gazanda, tut, qayin). Agar gulda faqat

changchi bocIsa, bunday gul changchiligul deyiladi. Aksincha, gulda faqaturug'chi bo’lsa bunday gul urug"chiligul deb ataladi.Bitta gulda ham changchi, ham urugchi bo’lsa, bunday gul ikki jinsli gul deyiladi (ocrik, gilos, olma, shaftoli).Juda ko'pchilik o'simliklaming guli ikkijinsli bo'ladi Ayrim o'simliklaming bitta tupida hamchangchi, ham urug'chi gul alohidaalohidajoylashadi. Bunday o'simliklar biuyli osimlik deyiladi. Bunga makkajocxorinimisol qilib keltirish mumkinBir turdagi o'simlikning changchiligullari bir tupda va urugc chili gullari boshqa tupda boc Isa,bunday o'simliklar ikki uyli o simlik deyiladi.

Masalan:gazanda.Gullar to‘g‘ri va qiyshiq gullarga bo'linadi .Agargulqo‘rg‘on ikkitadan ortiq teng bo’lakka ajralsa, u to g'ri

gul deyiladi. Masalan, olma, na’matak,behi va shaftoli guli. Agar gul faqat

teng ikki ajralsa yoki umumanteng ajralmasa, u qiyshiq guldeyiladi. Bunga gladiolus, nastarin,Qiyshiq gullar:isfarak, rayhon, marmarak, kiyiko't, burchoq, loviya, beda

va boshqalaming gullari kiradi.Demak, gullar bir yoki ikki jinsli bo'ladi.Shuni ham aytish kerakki, ayrim gullar, masalan, g'ozaguli olma gulidan gulkosachasining tashqi tomonidagi yirik tishchali uchta bargehasi (ostgulkosachasi) bilan farq qiladi.

Shuningdek, g‘o‘zaning urug‘chisi o'ziga xos tuzilgan.

O‘QUV TANISHUV AMALIYOTINING BESHINCHI KUNI

Aniqlagich yordamida o‘simliklarni aniqlash usullarini o‘zlashtirdim. O‘quv gerbariylarining ya’ni internet saytlaridagi gerbariylar va uy sharoitida o‘zim tayyorlagan gerbariylarning ro‘yxatini tuzdim. Oila, turkum va turlarini aniqlashni o‘rgandim.

7-topshiriq.

O’simliklarning urug’i xilma xiligini o’rganish. Urug’lar kollektsiyasi uchun materiallar to’plash.

Urug — o'simliklarning ko'payish organi. U murtak,urug'palla (endosperma) va po'stdan iborat.

O'simlik o'stirish uchun yerga urugc ekiladi. Urug'dan yosh o'simlik qanday qilib va nima hisobiga chiqishini hamda rivojlanishini bilish uchun uning tashqi va ichki tuzilishini

bilish kerak.

Har bir o'simlikning urug'i o'ziga xos tuzilgan. O'simliklarurug'pallasiga qarab bir va ikki urug‘pallali o‘simliklarga bo'linadi.

8-topshiriq.

O’simliklarning mevasi xilma xiligini o’rgnish.

Gulli (yopiq urug'li) o'simliklarda urug'lanishdan keyinmeva hosil bo'ladi. Meva asosan urug'chi tugunchasidan hosilbo'ladi. Mevalar o'simliklaming turiga qarab, turli shaklda va kattalikda bo'ladi. Lekin ular qanchalik xilma-xil bo'lmasin,

ma’lum tasnif asosida o'rganiladi.Mevaning hosil bo‘lishida urug'chidan tashqari, gulningboshqa qismlari ham ishtirok etadi. Masalan, gulqocrgcon,gulo'mi va boshqalar.Mevalar asosan ikki xilbo'ladi:

Agar u tugunchaning o'zidan hosil bo'lsa, chinmeva (o'rik, olcha, shaftoli,

olxo'ri, gilos) mevaning shaMlanishida tugunchadan tashqari,gulning boshqa qismlari ham ishtirok etsa, bunday mevalarsoxta meva (olma, nok, behi) deyiladi .Meva, birinchidan, urugc pishib yetilguncha uni tashqia’sirdan himoyalab turadi.

Ikkinchidan, urug'ning tarqalishigayordam beradi.Meva asosan 3 qismdan: 1) ustki qism — po'st; 2) o'rtaqism — meva eti; 3) ichki qism — mag'izdan

tashkil topgan. Mevalarning oraliq qismi seret va qalin bo'lsa, bunday mevalar ho" I mevadeyiladi (o'rik, shaftoli, olcha). Agaroraliq qismi yupqa, etsiz, quruq boc Isa,

bunday mevalar quruq meva deyiladi. Masalan, no'xat, mosh, loviya, bodom, yong'oq, xandon pista Hosil mevalar orasida rezavor mevalar juda ko’p. Ularga

shirinligi bilan ajralib turadigan yuzlab uzum navlari,pomidor, qoraqat, ituzum kabilar kiradi.Qovoq, tarvuz, qovun, handalak, tomoshaqovoq vabodringning eti rezavor mevalarnikiga qaraganda qalin vausti qattiq po'st bilan o'ralgan, shuning uchun ular qovoqmevalarga kiradi.Bog'larimizdan keng o‘rin olgan va qattiq danagi, sersuv eti hamda shu danak ichida joylashganikkitadan) mag'izi bilan ajralib turadigan hosil mevalar: o'rik, olxocri, olcha, gilos kabilar danakli mevalardir. Bular inson salomatligi uchun zarur bo'lgan foydali moddalarga va darmondorilarga boy boladi.Ular orasida, ayniqsa, o'rik shifobaxsh xususiyatlari bilan ajralib turadi.

Quruq mevalar chatnaydigan va chatnamaydiganlarga bo'linadi.Chatnamaydiganlargadonlar kiradi. Don mevalio'simliklarga bug'doy, arpa, suli, makkajo'xorikabilar misol bo'ladi. Chatnaydiganmevalarga qo'zoq, qo'zoqcha, dukkaklar,ko'saklar kiradi. Bulaming urug'i pishgachchokidan ochiladi (chatnaydi). Masalan,mosh, loviya, turp, rediska, ajanbiti va boshqalar. Ko sak mevalar bir nechta mevabargdantashkil topgan. Urug’ pishgandan keyinbittadan (ba’zan

chokidan ochiladi. G’o’za,lola, bangidevona,chuchmoma va boychechakning

mevasi ko'sak mevaga kiradi. No'xat, mosh, loviya,burchoq va oq akatsiya dukkak mevali o'simliklardir. Dukkakchetlari bir-biriga qo'shilib ketgan meva bargchalardan iborat.Meva yetilgan vaqtda ikki pallaga ajraladi. Har bir pallaga ichki tomondan urug'lar yopishib turadi. Pallalarorasida to'siq bo'lmaydi.Karam, qurttana, rediska, turp kabi o'simliklarning mevasi dukkakka o'xshasada, lekin orasida tocsig‘i borligi

bilan ulardan farq qiladi. Bunday mevalar qo’zoq va qo'zoqcha deyiladi.

Ayrim (zarang, qayrag'och va shumtolga o‘xshash) manzarali daraxtlaming

mevasi qanotchali bo'ladi. Shuning uchunular qanotchali meva deyiladi.

Ayniqsa, bahorda terakning urug'chituplari mevasi pishgan vaqtda undan

ajralib chiqqan paxta bilan o'ralgandek tuyuladi va uchib yuradi. Aslida esa bir

tutam tuklari yordamida mevasi uchib yuradi. Bunday mevalaruchma meva deyiladi.

Terak allergiya kasalligiga duchor qiladi, shuning uchununi ekmaslik kerak degan fikr ham mavjud, bundan xoli bo'lish uchun terak xalqimiz sevib o'stiradigan yog'ochbop daraxt ekanligini e’tiborga olib, uni (mevasi uchmasligiuchun) urug'chili emas, balki changchili qalamchalardan ko'paytirish kerak.
9-topshiriq.

Suvo’tlarni o’rganish, fikatsiya qilish va namunalar yig’ish.

Suvo'tlar (tuban) ancha sodda tuzilgan o'simliklar bo'lib,ulaming tanasi ildiz, poya va barglarga bo'linmagan. Suvo'tlarorasida bir hujayrali va kocp hujayralilari ham bor. Ko’p hujayrali tuban o'simliklar tanasi qattana yoki tallom (ildiz,poya va bargga bo'linmagan tana) deb ataladi.Tuban o'simliklarning ko'pchiligi suvo'tlarga kiradi.

Suvo'tlar asosan suvda yashaydigan, hujayralarida xlorofilldonachalarini saqlaydigan va yorug'lik ta’sirida organik moddalar hosil qiladigan tuban o'simliklar.

Hozirgi vaqtda suvo'tlaming fanga ma’lum bo'lgan turlari 30000 ga yaqin bo'lib, ular orasida ko‘k-yashil, sarg‘ishyashil,yashil, qo‘ng‘ir, qizil va tilla rangli suvo'tlar bor. Bu suvo'tlaming hujayralarida xlorofilldan tashqari yana har xil

rang beradigan pigmentlar bor.Suvo‘tlaming suvdan tashqarida — zax tuproqlarda, semam sharoitda o'suvchi daraxtlar pocstlogcida, to'nkalarda, daryoyoqasidagi toshlar ustida o'suvchi turlari ham uchraydi.

Suvo'tlar orasida oddiy ko’z bilan deyarli kо‘rib bo’lmaydigan, bir hujayrali turlari bilan bir qatorda tanasi bir necha metr keladigan ko’p hujayrali turlari ham bor.

10-topshiriq.

Zamburug’larni o’rganish, namunalarni yig’ish.

Zamburug’laming vegetativ tanasi ildiz, poya va barglarga bo'linmagan. Ular ham sporalar bilan ko'payadi. Zambumg' hujayralarida plastidalar va xlorofill bo'lmaydi. Ularning

hujayrasi qobiq, protoplazma va mag'izdan iborat. Zambumg'lar xuddi bakteriyalarga o'xshash tayyor organik moddalar bilan saprofit yoki parazit holda oziqlanadi. Zamburug‘ laming vegetativ tanasi mitseliy deb ataladi. Mitseliy gifa deb ataladigan ingichka ipchalar yig'indisidani borat. Mitseliy bir yoki kocp hujayrali hamda bir-ikki yoki

ko’p mag'izli bo'ladi. Voyaga yetgan ayrim zamburug' laming vegetativ tanasidan spora hosil qiluvchi qismi o'sib chiqadi. Bunga mevatanadeyiladi. Mevatana, odatda, oyoqcha va qalpoqchalardan iborat bo‘lib, ularda sporalar yetishadi.

Zamburug'lar vegetativ, jinssiz va jinsiy yocl bilan ko’payadi.

Yer yuzidagi zamburug'laming 100 mingdan ortiq turi fanga ma’lum. O'zbekistonda 3 mingga yaqin turi tarqalgan.

11-topshiriq.

Lishayniklarni o’rganish namunalar yig’ish.

Lishayniklar tabiatda juda keng tarqalgan. Chunonchi qoyalarda, toshlarda, unumsiz tuproqlarda daraxtlar po’stlog’ida, shuningdek, turli joylarda o'suvchi va yuksako'simliklaming o'sishi uchun zamin tayyorlaydi. Ulamingtanasi ham organlarga bo'linmagan. Tog’va cho'llarda ko'pincha yopishqoq lishayniklar o'sadi

Agar lishaynik tanasidan kesib olingan yupqa kesma mikroskop ostiga qo'yib qaralsa, uning chigallashib ketgan iplardan tashkil topganligi ko'rinadi. Bu zamburug'ning

vegetativ tanasi (mitseliysi)dir. Ip chigallari orasida och yashilsharga o'xshash hujayralar borligi ko'rinadi. Bular bir hujayrali suvo‘tlardir. Shunday qilib, bitta lishaynik organizmida ikkita o'simlik: zamburug' bilan suvo't birgalikda yashaydi.

Lishaynikdagi zamburug’ mitseliysi yomg'ir paytida suvni shimib olib,uni uzoq saqlaydi. Undantashqari, mitseliy o'zining iplari orqali toshlar yuzidagi suvda erigan mineral tuzlami ham so’rib oladi. Suvo'tlar esa zamburug' mitseliysi yig'ib qo'ygan suvni va havodan karbonat angidrid gazini oladi,ulardan esa yorug'lik ta’sirida organik moddalar hosil bo'ladi. Bu organik moddalar bilan zamburug' hujayralari oziqlanadi. Lishayniklar asosan sporalar va vegetativ yocl, ya’ni ocz

tanasining bo'linishi bilan ko'payadi.Tabiatda yopishqoq lishayniklardan tashqari yana bargsimon va shoxli (butasimon) lishayniklar ham bor. Bargsimon lishayniklaming tanasi bargga o'xshash yassi, pastki tomonining o'rtasi bilan jismga yopishgan. Shoxli lishayniklaming tanasi shoxlangan, jismdan koc~ tarilib yoki osilib turadi. Qanday lishaynik bo'lishidan qat’i nazar, ulaming tabiatda va xalq xo'jaligida ahamiyati katta. Undan tashqari, lishayniklar tuproq paydo bo'lishida

ishtirok etadi, chunki ulaming faoliyati natijasida vujudga keladigan kislotalar har qanday toshlami va togc jinslarininuratib, maydalab, tuproqqa aylantiradi. Shimolda, tundrada bug'u lishaynigi o'sadi. Shoxli (butasimon) lishayniklar qatoriga kiradigan bu kulrang lishaynik bug'ularning asosiy ozig'idir. Lishayniklaming kocp turlaridan dori-darmonlar, shuningdek, har xil atir va sovunlar tayyorlash uchun zarurbo'lgan xushbo'y moddalar olinadi.

Lishayniklar atmosfera havosining tozaligini ko'rsatib turadigan mezondir: shaharhavosi sanoat gazlari bilan qanchalik kocp ifloslangan bo'lsa, daraxtlamingpocstlog’ida lishayniklar shunchalik kam bo'ladi. Shunday qilib, lishayniklar simbioz organizmlar bo'lib,tabiatda juda keng tarqalgan. U tuproqning paydo bo'lish jarayonida alohida o‘rinni egallaydi.

12-topshiriq.

O‘zbekiston “Qizil Kitobi”ga kiritilgan o‘simliklarni lotincha nomi va qaysi oilaga mansubligini yozing.

№	O‘zbekcha nomi	Lotincha nomi	Oilasi
1	O‘rta Osiyo noki	Pyrus asiae mediae	Ranodoshlar
2	O‘lga sarbaryasi	Sorbaria	Ranodoshlar
3	O‘zbekiston lolasi	Tulipa uzbekistanicaBotschantz	Loladoshlar(Liliaceae)
4	Oq parpi	Aconitum talassicumPopov	Ayiqtovondoshlar
5	Katta piyoz	Allium majus Vved	Piyozdoshlar(Aliaceae)
6	Kovrak	ferula	Ziradoshlar
7	Sallagul		salloguldoshlar
8	yovvoyoi anjir	Ficus carica	Tutdoshlar (muraseae)
9	Shirach	Eremurus	shiradoshlar(asphodelaceae)
10	Sharipov lolasi	Tulipa scharipovi	Loladoshlar(liliaceae)

DALA AMALYOTI DAVRIDA BAJARGAN ISHLAR YUZASIDAN HISOBAT

Biz Botanika fanidan masofaviy ma’ruza va laboratoriya darslarida o‘rgangan nazariy bilimlarimizni, bizga biriktirilgan o‘qituvchi mutaxasis bilan birgalikda masofaviy amaliyot daviri moboynida, masofadan turib o‘zimiz yaashab turgan hududimizdagi xilma xil o‘simliklar asosida mustahkamlab yanada tokomilashtirdik. Biz amaliyotni bajarish bilan birgalikda ularning tuzilishini hamda morfologiyaasini, o‘simliklar xilma–xiligini, tashqi muhit bilan o‘zaro aloqalarini, o‘simliklarni yashash sharoitiga moslashuvchanligini o‘rgandik. Biz gerbari tayorlash jarayonida o‘simlik namunalari yeg‘ib va ular xakidagi malumotlarni toplab sifatli gerbari tayorlashni organdik. Tomo Biz talabalar o‘simlik dunyosi boyligini qadrlash, ulardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish kerakligi to‘g‘risida o‘z xulosalarimizni shakillantirdik rqamizdagi daraxt va o‘simliklarni xar tomonlama taxlil qildik.