Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va boshqaruv

MAVZU: AVTOMATIKANING RAQAMLI QURILMALARI 
 
REJA:
1. Avtomatikaning raqamli qurilmalari.
2. Triggerlar va ularning turlari. 
3. Shifrator va deshifratorlar. 
 
Tayanch iboralar: raqamli qurilma, mantiqiy element, xotira elementi, 
kuchaytiruvchi-shakllantiruvchi element, yordamchi element, impulsli element, 
dinamik element, trigger, shifrator, deshifrator.
 
20.1 Avtomatikaning raqamli qurilmalari 
Yarimо‗tkazgichli elektronika rivojlanishining zamonaviy bosqichi bir kristall 
EHM, RISC protsessor, mikroprotsessorli tizimlar, xotira qurilmalari, integral 
sxemalarning katta tо‗plamda ishlab chiqarilishi va keng nomenklaturasi yaratilishi 
bilan xarakterlanadi. Mantiqiy matritsalar bilan dasturlanadigan matritsali kristallar 
bazasidagi katta integral sxemalar (KIS) ning buyurtmali bozori sezilarli darajada 
rivojlanmoqda.
Avtomatika va avtomatlashtirishda raqamli qurilmalarning ahamiyati juda 
katta. 
Raqamli qurilma – raqamli ma‘lumotni qabul qilish, qayta ishlash va uzatish 
uchun xizmat qiladigan qurilma hisoblanadi. EHM, kompyuterlar va boshqa 
avtomatlashtirish qurilmalarining asosiy qurilmalari raqamli qurilmalar hisoblanadi.
 
Raqamli qurilma elementlari - qurilmani mantiqiy loyihalash va texnik 
ishlatishda bo‗linadigan kichik vazifaviy qismlaridir. Ushbu kichik vazifaviy qismlar 
oddiy mantiqiy yoki yordamchi vazifani bajaradi.
Integral sxemalar, turli xil tranzistorlar va diodlar, rezistorlar, kondensatorlar 
va induktorlar raqamli qurilma elementlarining komponentlari bo‗lib hisoblanadi.
Raqamli qurilma elementlari qo‗llanilish tartibiga ko‗ra quyidagilarga 
bo‗linadi: mantiqiy, eslab qoluvchi, kuchaytiruvchi-shakllantiruvchi, yordamchi, 
maxsus qurilmalar. 
 
Mantiqiy elementlar - raqamli qurilmalarning konkret strukturasi bilan 
aniqlanadigan mantiqiy vazifalarni amalga oshiradi.
Xotira elementlari - ma‘lumot va dasturlarni raqamli kodlar ko‗rinishida 
saqlaydigan qurilmalarda ishlatiladi.
Kuchaytiruvchi-shakllantiruvchi elementlar – raqamli qurilmalarning turli 
zanjirlaridagi nostandart signallarni mantiqiy elementlar qayta ishlash mumkin 
bo‗lgan signallar darajasiga o‗zgartirib beradi. 
Yordamchi elementlar – biron bir aniq vazifani bajarmasdan balki yordamchi, 
qo‗shimcha vazifalarni bajarishda qo‗llaniladi (masalan raqamli qurilma ishlash 
qobiliyatini nazorat qilishda). 
Raqamli qurilmalar ikkilik o‗zgaruvchilarni kodlash usuliga ko‗ra 
quyidagilarga bo‗linadi: impulsli, dinamik potensialli, impulsli-potensialli, va fazali. 

---

127 
Impulsli elementlarda - «1» tok yoki kuchlanishning elektr impulsi 
mavjudligini, «0» tegishli signalni mavjud emasligini (yo‗qligini) ko‗rsatadi.
Dinamik elementlarda - «1» impulslar qutisi yoki ma‘lum vaqt oralig‗idan 
keyin oralig‗idan keyin yangilanadigan potensialni, «0» - esa impulsning yo‗qligini 
(yoki teskarisi) ko‗rsatadi.
Potensial elementlarda kiruvchi va chiquvchi ikkilik o‗zgaruvchilar turli 
kattalikdagi elektr potensiali ko‗rinishida kodlanadi. 
Impulsli-potensialli elementlarda signala kirishda potensial darajada ham, 
elektr impulsi sifatida ham uzatilishi mumkin, chiqish signali esa qoidaga ko‗ra 
impulsli xarakterga ega bo‗ladi.
Impulsli signal – takt davomiyligidan kichik bo‗lgan davomiylikdagi signaldir. 
Fazali elementlarda signallar sinusoidal kuchlanish ko‗rinishida qabul qilinadi, 
«1» va «0» ikkilik o‗zgaruvchilari tayanch kuchlanishlariga nisbatan sinusoidal 
kuchlanishlar fazasi bilan kodlanadi.
Mantiqiy vazifani amalga oshirish ko‗rinishiga qarab mantiqiy elementlar 
shartli ravishda VA, YOKI, YO‗Q, VA-YO‗Q, YOKI-YO‗Q vazifalarini bajaradigan 
bir pog‗onali mantiqiy elementga hamda VA-YOKI, YOKI-VA, VA-YOKI-YO‗Q, 
YOKI-VA-YO‗Q, VA-YOKI-VA, va h.k. vazifalarini bajaradigan mantiqiy 
elementlarga ajratiladi.
Mantiqiy elementlarning ish qobiliyati parametrlarning sonli qiymatiga 
qo‗yilgan texnik shartlarni bir vaqtda bajarilishi davomida axborot signallarini to‗g‗ri 
uzatish bilan belgilanadi.
Murakkab mantiqiy qurilmalarga quyidagilar kiradi: shifrator va deshifrator, 
kodlarni o‗zgartiruvchi qurilma, sanoqli qurilma, impuls chastotasini bo‗luvchi va 
impulslarni taqsimlovchi qurilma, triggerlar, registrlar, qo‗shuvchi qurilmalar, xotira 
qurilmalari.