Qarshi muxandislik iqtisodiyot instituti falsafa kafedrasi

Fridrix Vilxelm Yozef Shelling ( Schelling / 1175-1854). Uning “San’at falsafasi”, “Resi”, “Tasviriy san’atning tabiatga munosabati” singari asarlarida nafosatshunoslik muammolari ko’tarilgan.
Shellingning fikriga ko’ra, san’at asarining o’ziga xos belgisi “ onglanmaganlikning cheksizligi” hisoblanadi. San’atkor o’z tabiatidangina kelib chiqib ijod etar ekan, badiiy asar u aytishni xohlagandan ortiq narsani o’z ichiga oladi. Zero, san’atkor o’z asariga asar g’oyasiga kirmagan yana “qandaydir cheksizlikni” ixtiyorsiz ravishda singdiradi. Bu cheksizlikni “cheklangan aql” qamrab ololmaydi.Ana shu onglanmaganlikning cheksizligidan Shelling go’zallik tushunchasini keltirib chiqaradi: go’zallik cheksizlikning cheklanganlikdagi ifodasi. Go’zallik san’atning asosiy xususiyati. Go’zalliksiz san’atning mavjud bo’lishi mumkin emas. San’atkor a’lo hissiy go’zallik g’oyasini anglaydi shu g’oyani sezilarli qiluvchi narsa bilan biriktiradi. Dahoning vazifasi olam uyg’unligida Xudodagi oliy go’zallikni ko’ra bilishdir.
Umuman olganda, Shelling ilgari surgan ko’pgina g’oyalar keyinchalik Ovro’pa nafosatshunosligida dasturilamal qilib olindi, yangi-yangi kashfiyotlarning ibtidosiga aylandi.
Georg Vilxelm Fridrix Xegel (Hegel /1770-1831). Olmon mumtoz estetikasidagi eng e’tiborli faylasuf, nafosat falsafasi borasida uning “Estetika” deb nomlangan ko’p jildlik ma’ruzalari mashhur. Xegel o’z falsafiy tizimini mutlaq g’oya asosiga quradi; uning uchun barcha mavjudlikning asosida qandaydir qiyofasiz, nosubyektiv ruhiy ibtido yotadi-ana o’sha mutlaq g’oya. Mutlaq g’oya esa tabiat, ijtimoiy hayot va uning barcha ko’rinishlari mohiyatini tashkil etadi. Nafosat ham muayyan taraqqiyot bosqichidagi g’oyaning o’zi. Mutlaq g’oya to tabiatga kirib borguniga qadar sof mantiqiy shaklda rivojlanadi. So’ng u o’zini tabiat sari begonalashtiradi, keyin yana o’ziga ruhiy olamiga qaytadi. Biroq, bu qaytish shu lahzagacha bo’lgan barcha taraqqiyot hodiasalari bilan boyish vositasida ro’y beradi. Taraqqiyotning ana shu uchinchi bosqichida mutlaq g’oya zaruriy muayyanlikka ega bo’ladi. Muayyanlashuv shaklina g’oya subyektiv, obyektiv va, nihoyat mutlaq ruh qiyofasida qo’lga kiritadi. Muayyan ruhning bu uch shakli nafaqat inson ongini, balki turli insoniy faoliyatlar hamda insoniy aloqalar va munosabatlar mohiyatini ham tashkil etadi. G’oya taraqqiyotning oliy bosqichi mutloq ruh hisoblanadi. Mutloq ruh o’zi uchun o’zini predmet qilib, o’zi uchun o’z mohiyatini ifodalashdan boshqa hech qanday maqsadga ham, faoliyatga ham ega bo’lmagan erkin, haqiqiy cheksiz ruh. U tashqi va hissiy mushohadada tasavvurga, tasavvurdan tushunchalar asosidagi tafakkurga qarab rivojlanib boradi.
Shuningdek, Xegel nafosatshunoslikning saosiy mezoniy tushunchalar, ideal va boshqa muammolar borasida ham teran fikrlar bayon etadi. Umuman, Olmon mumtoz estetikasi insoniyat tafakkuridagi muhim taraqqiyot bosqichi sifatida katta ahamiyatga ega.
Olmon mumtoz estetikasida ratsionalizm o’zining yuksak cho’qqisiga ko’tarilgan bo’lsa, undan keyingi ba’zi falsafiy ta’limotlar noratsionalistik asosida ish ko’rdilar.
Artur Sopenhauer (Schopenhauer 1788-1860). Noratsionallik yo’nalishining dastlabki yirik namoyandalaridan biri. Uning estetikasi asosan “Olam ixtiyor va tasavvur sifatida”deb nomlangan yirik asarida bayon etilgan. U san’at bilan fanni bir-biriga solishtirar ekan,san’atni narsalarning asoslanish qonunidan mustaqil tarzda “mushohada qilish turi”deb ataydi.Estetika mushohada obyekti alohida narsa emas, balki asoslanish qonuni harakati ostidan olingan g’oya aflotuncha ma’nodagi g’oya. Uni aql bilan emas,fahm (intuisiya)yordamida payqash mumkin. San’atning fandan ustunligi ham ana shunda. Shu ma’noda Shopenhauer “g’oya”ni “tushuncha”ga qarshi qo’yadi.Tushuncha fanga zarur,san’at uchun esa befoyda.San’atning maqsadi g’oyani in’ikos ettirish. San’at turlarining farqi esa ulardagi ifoda materiali bilan belgilanadi. San’atning mohiyati shundaki,-deydi Shopenhauer,-unda bir hodisa minglab hodisa uchun javobgar,u muhim voqea-hadisani olib,nomuhimini tashlab yuboradi. Obraz-mushohadali g’oya, u tushunchadan farqi tarzda,son-sanoqsiz alohida narsalarning o’rnini mantiqiylik hamda mavhumiy ummiylik vositasida emas,balki fahmiy (intuitiv)idrok va tasavvur yo’li bilan egallaydi.
Fridrix Nisshe (Nietzsche 1844-1900). U Shopenhauerning shogirdi bo’lib,uning estetik qarashlari nihoyatda o’ziga xos. Nisshe estetikaga doir asarlarida jumladan,” Fojianing tug’ilishi risolasida Suqrotdan to Shopenhauergacha bo’lgan nafosatshunoslikni “qayta baholab” chiqadi; tarixda haqiqat (aql) va go’zalik o’zaro hamkorlik yoki juda bo’lmasa, “qo’shnichilik “ qilgan. Nitsshening fikricha, nafosatshunoslikda “hamma narsa go’zal bo’lishi uchun oqilona bo’lishi kerak” degan suqrotchilikdek yanglish yo’l yo’q. Nitsshe romantiklar o’rtaga tashlagan “go’zallik Xudoning haqiqati”degan fikrni rad etib, go’zallikni Xudo-san’atkor tomonidan yaratilgan illyuziya –xom xayol xayolot deb ataladi. Haqiqat (aql)bilan go’zallik, uning nazdida, tenglashtirib va sig’ishtirib bo’lmaydigan, bir-biriga zid tushunchalardir. Rus mumtoz estetikasi.
Bu davrda kelib Rossiyada ham falsafiy tafakkur yuksak darajada ko’tarildi,rus san’ati mislsiz taraqqiyotga yetishdi. Shu bois XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus tafakkurini tom ma’noda deb atash mumkin.
Vladimir Sergeevich Solovyov (1853-1900). Rus mumtoz tafakkuruning yetakchi vakillaridan biri, Nitsshening zamondoshi,shoir ilohiyotchi, faylasuf. V.Solovyov go’zallikni o’zining ziddidan, ya’ni xunuklikdan (go’zal insoniy vujudga kelganidek), bir-biriga qarama-qarshi ikki ibtido-modda va nurning o’zaro birikuvidan tug’iladi deb hisoblaydi. Qayerdaki modda nurafshon bo’lsa, o’sha yerda go’zallik hodisasini uchratish mumkin.Modda va nurning uzviy omuxtaligi-hayot,deydi Solovyov hu bois qayerda hayotning ichki to’laqonligiga erishilsa yoki uning hodisalari “jonli kuchlar o’yini taassurotini” qoldirsa,tabiat o’sha yerda o’zining bor go’zalligi bilan namoyon bo’ladi. Nur va hayot-tabiatdagi estetik mazmunni baholashning ikki asosiy mezoni.
Buyuk rus mutaffakkiri tabiiy go’zallikni uning noorganik dunyodan organik dunyoga, undan insonga qarab taraqqiy yetib borishida ko’radi. Noorganik dunyoda go’zallik ikki turda mavjud bo’ladi; ziyoiy go’zallik (yulduzli osmon,kamalak,olmos)va hayotni oldindan anglatuvchi hodisalar aurasi(shildiragan irmoq, sharshara va h.k)sifatidagi go’zllik. Nabotot dunyosidagi nafosatli makonda hayratda qoldiradigan bezakdorlikka ega bo’lgan go’zallik yetakchilik qiladi. Bunday go’zallikning oliy ifodasi gullardir.Hayvonot dunyosida go’zallik naqshlar (ranginlik)va musiqiy shakllarda namoyon bo’ladi. Tabiiy go’zallik o’zining oliy ifodasini insonda topadi; u tabiat dunyosidagi nafosat idealining eng mukammal ko'rinishi;ong ato etilgan inson tabiat voqeligini ijodiy o'zlashtirishga qodir. Biroq, Solovyovning fikricha, so’ngi paytlarda tabiat va inson orasida qarama – qarshilik chuqurlashib bormoqda; inson tabiatga, qandaydir qiyofasiz bir narsaga qaraganday munosabatga bo’lmoqda. Shu bois faylasuf ekologik muammoni axloqiy jihatdan hal etishni yagona usulini go’zallikda ko’radi. Bu o’rinda san’at asosiy tarbiyachi rolini o’taydi.
Lev Nikolayevich Tolstoy (1828-1910). L. Tolstoy san’atning mohiyatini aniq – ravshan ifodalashga yo’l ochish uchun “hamma narsani chalkashtirib yuboradigan go’zallik tushunchasini” bir chetga surib qo’yishni taklif etadi. Uning fikriga ko’ra, san’atning nima ekanini aniqlab olish uchun, avvalo unga lazzat vositasi emas, balki inson hayotining shartlaridan biri sifatida qarash lozim.”San’at,- deydi Tolstoy, shunday insoniy fazilatki, unda bir kishi ongli ravishda ma’lum tashqi belgilar bilan o’zi boshidan kechirgan hislarni yetkazadi, boshqa odamlar esa o’sha hislarni o’ziga yuqtirib, ularni qayta ko’ngildan o’tkazadi”. Ko’pchilikni hayratda qoldiradigan yana bir narsa borki, bu Tolstoyning Sheksperga munosabati. Buyuk rus yozuvchisi “San’at nima?” risolasi va “Shekspir va drama haqida” maqolasida Shekspirni nafaqat tanqid qiladi, balki tamoman inkor etadi. Tolstoyning fikriga ko’ra, Shekspir pyesalari asosida “eng tuban, eng qabih dunyoqarash yotadi”: ularda oliy tabaqalar ko’klarga ko’tarilib,omma nafratga munosib qilib tasvirlanadi,mavjud tuzumni o’zgartirishga bo’lgan har qanday intilish,xususan,insonparvarlik yo’nalishidagi intilishlar ham qoralanadi: Shekspir ijodi aksildemokratil mohiyatga ega,uning asarlari axloqsiz asoslarga qurilgan.Ular beistisno tarzda yuqori sinflar san’atini tashkil etadi.