Qarshi muxandislik iqtisodiyot instituti falsafa kafedrasi

3.2. Estetik faoliyat mehnatning o'ziga xos turi sifatida
Ma’lumki, mehnat insonning maqsadga muvofiq tarzda aql yoki kuch vositasida amalga oshiriladigan faoliyati. Ibtidoiy davrlarda mehnat asosan majburiylik tabiatiga ega bo’lgan: Qadimgi odam qorin to’ydirish uchun ko’p va og’ir mehnat qilgani bizga yaxshi ma’lum. Keyinchalik ish qurollarining takomillashuvi, yangidan yangi ishlab chiqarish vositalarining olib keldi. Fan-texnika taraqqiy topgan hozirgi davrda odamlar asosan muayyan kasbiy tayyorgarlikdan keyin mehnat faoliyatini boshlaydilar.
Mehnat ibtidoiy davrlarda ish qurollari bezashdan boshlab, bugungi kundagi dizayngacha san’at bilan yonma-yon keladi. Ishlab chiqarish makoni, vositalari va jarayonlarining go’zallashib borishi mehnatni insondan, insoniylikdan naridagi faoliyat emas, balki ichki ehtiyojga, ma’naviy hodisaga aylanib borayotganligini bildiradi. Ana shu yaratish ehtiyoji mehnatni nafaqat ijtimoiy, balki estetik ehtiyoj darajasiga ham ko’taradi.
Mehnatning ana shu ijodiylik, bunyodkorlik xususiyatlari san’atda o’z aksini topib kelgan. Mehnat va mehnatkashlik ulug’langan badiiy asarlarni barcha san’at turlarida uchratishimiz mumkin. Hozir ham barcha san’at turlarida mehnat-baxt manbai, mehnatsevarlik-yuksak axloqiylik tarzida in’ikos ettiriladi.
Bu mehnatning san’at bilan bilvosita bog’liqligi, ularning bevosita aloqadorligi ham mavjud. San’atkorning mehnati bunga yaqqol misol bo’la oladi. M., Shukur Burxon ijro etgan “Shoh Edip” spektaklidagi Edip roli buyuk aktyorning ulkan is’tedodi bilan birga juda katta mehnatining ham mahsulidir.
Hozirgi paytda kundalik hayotimizda “shaharsozlik” va “obodonlashtirish” degan so’zlar tez-tez tilga olinmoqda. Agar uning Sho’rolar davridagi tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, me’moriy majmualarning umumiy ko’rinishi, ularning eksteryer (tashqi) va interyer (ichki)bezagidagi bir xillik shaharning badiiy-estetik qiyofasiga salbiy ta’sir etganligini sezishimiz mumkin. Xususan, aholi uchun qurilgan turar joylarning bir xil shaklda bo’lganligi shundan dalolat beradi. Mazkur binolar avvalo, xalqning mentalitetiga hurmatsizlik qilgan holda tartibsiz, noqulay hududda bunyod etilganligi, aksariyatining qurilishida tabiiy muhit, milliy xususiyatlarni hisobga olinmaganligi natijasida shahar ko’rkining buzib turar edi.
Endilikda, mustaqillik sharofati tufayli mamlakatimizda shaharsozlik sohasiga katta e’tibor qaratildi va bu borada ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Ana shulardan xulosa qilgan holda shahar o’z ko’rki va go’zalligi quyidagi estetik xususiyatlar orqali namoyon etadi, degan fikrga kelish mumkin:
shaharda qadimiy me’moriy obidalarning saqlanganligi va uning ko’rki;
binolarning aholi turmush tarzi uchun qulayligi va mos kelishi;
shaharda bunyod etilgan binolar, yo’llar xalq manfaati bilan muvofiqligi;
shaharning geografik jihatdan joylashuvi-suv va havosining musaffoligi, tabiiy manzaralarga boyligi.
Inson hayoti, faoliyati nafaqat tabiiy ehtiyojlarga, balki o’zi tomonidan yaratilgan narsalar olamiga ham bog’liq. Inson o’zini qurshab turgan olamning qanday bo’lishini ko’p hollarda o’zi belgilaydi. Ana shu jarayonning asosida esa zamonaviy amaliyotning muhim ko’rinishi hisoblangan narsalar olamini badiiy loyihalash masalasi yotadi. Fan’texnikaning taraqqiy yetib borishi natijasida badiiy loyihalash ham takomillashib boradi. Dastlabki yaratilgan texnika vositalarini kishilar go’zallik olamiga mutlaqo begona bo’lgan hodisa sifatida idrok etishgan edi. Keyinchalik loyihachilar tomonidan texnikaga nisbatan badiiy yondashuv natijasida u o’zining avvalgi dag’al, qo’pol, noqulay, insonni cho’chitadigan ko’rinishini yo’qotdi. Endilikda texnika o’zining bejirimligi, qulayligi, jozibasi bilan “insoniylana”boshladi. Mazkur holatning rivojlanib borishi bilan birga texnika loyihasiga nisbatan ikki xil munosabat ham shakllanib bordi. Birinchidan, loyihaning asosida texnikaning mexanik faoliyati,uning ishlash jarayoni ko’zda tutilgan bo’lsa, ikkinchidan, uning tashqi ko’rinishiga e’tibor qaratildi. Keyinchalik mazkur ikki munosabatning uyg’un faoliyati natijasida mashinalashgan ishlab chiqarishning “insoniylashgan” yangi uchinchi olami-dizayn yuzaga keldi.
Dizayn g’ozallik bilan hamkorlikda taraqqiy etib boradi. Holbuki, buyumni badiiy loyihalashtirishda uning shakli bilan mazmuni hamohang, mos bo’lishi kerak. Qisqasi, dizayndagi estetik talab shaxsning moddiy ehtiyoji bilan birga ma’naviy ehtiyojini ham qondira olgandagina o’zida g’ozallikni namoyon ettiradi.