Qarshi muxandislik iqtisodiyot instituti

ÕZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TALIM
VAZIRLIGI
QARSHI MUXANDISLIK IQTISODIYOT INSTITUTI
,,EKOLOGIYA VA MEXNAT MUXOFAZASI’’KAFEDRSI




Favqulodda vaziyatlarda aholini muhofazasi fanidan
KURS ISHI


Mavzu:_______IQTISODIYOT TARMOQLARIDA FUQARO MUXOFAZASINI
TASHKIL ETISH________________________________________________
_________236-20______ guruh talabasi ___________ K.TOJIYEVA ___________
(guruh raqami) (im (F.I.SH)

Kurs ishi rahbari ______ ____________________ _{___}___________________

(imzo) (darajasi, ilmiy unvoni, lavozimi) (F.I.SH)

Baho______________________ _______________

_{(son va so‘z bilan) (yil, oy}

Qarshi -2022

MAVZU: IQTISODIYOT TARMOQLARDA FUQARO MUHOFAZASINI TASHKIL ETISH
KURS ISHI MAVZUSINING RECHASI.

1. 
   KIRISH
   
2. 
   ASOSIY QISM
   

III. BOB. BARQARORLIK TUSHUNCHASI. BARQARORLIKKA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR
3.1 Iqtisodiyot tarmoqlarining favqulodda vaziyatlarda barqaror ishlashini ta’minlash
3.2 Iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini oshirish omillari
IV. BOB. FAVQULOTDA VAZIYATLAR TÕĞRISIDA AXOLINI QILISH. FAVQULOTDA VAZIYATLARDA AXOLINI XABORDOR QILISHNI TASHKIL ETISH.
4.1Shikastlangan hududlarda qutqaruv va birlamchi tiklov ishlarini о‘tkazish;
4.2 Tashkiliy, ilmiy-tadqiqot, texnologik va muhandislik-texnik tadbirlari kompleksi.


KIRISH
Ma’lumki, iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini ta’minlash, har qanday favqulodda vaziyatlarda (harbiy va tinchlik davrlarida) fuqarolar muhofazasining asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Favqulodda vaziyatlarda iqtisodiyot tarmoqlari barqarorligi deyilganda, ularning rejalashtirilgan miqdorda sifatli mahsulotlarini ishlab chiqarishi yoki biror avariya natijasida shikastlangan ishlab chiqarish korxonalarida juda qisqa vaqt ichida tiklash ishlari tushuniladi.
Iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashiga shu tarmoqlar joylashgan mintaqaga va uning meteorologik sharoitlariga bog‘liq bо‘ladi. Chunki mintaqada xavfli tabiiy ofatlar (zilzilalar, yer, qor kо‘chkilari, sellar, suv toshqinlari, kuchli shamollar va boshqalar) natijasida iqtisodiyot tarmoqlari va obyektlarning barqaror ishlash darajasini pasaytirish mumkin. Iqtisodiyot tarmoqlari barqaror ishlashiga yana quydagi omillar: obyektning qurilish xarakteri, uning atrofida joylashgan xavfli korxonalr, ishlovchilar soni, о‘lchami va xarakteri, imorat va inshootlarning qurilish tavfsifi, ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi, qо‘llaniladigan texnologiyalar, qо‘llaniladigan KTZMning xususiyatlari va boshqalar ta’sir qiladi. Mana shu omillarni о‘rganish asosida obyektning barqarorligi haqida baho berishi mumkin.
Iqtisodiyot tarmoqlarining favqulodda vaziyatlarda barqaror ishlashini ta’minlashda quyidagi tadbirlar bajariladi:
Iqtisodiyot tarmoqlari va obyektlarining barqaror ishlashini pasayishiga quyidagi omillar sabab bо‘lishi mumkin. Jumladan: ishlab chiqarish tarmog‘ida boshqaruv. Mehnat va ishlab chiqarish intizomlarining bо‘shashishi oqibatida; texnika va texnologiyalarning eskirishi oqibatida; xavfli kimyoviy moddalarni tashish, saqlash va ishlatish qoidalarining buzilishi hamda atrof-muhitga zaharli chiqindilarni chiqarilishi oqibatida; davlat nazorat organlari va inspeksiyalar ishini talabchanligining pasayib ketishi; harbiy mojarolar va terrorchilik harakatlari sodir bо‘lish ehtimolida.
Iqtisodiyot tarmoqlarini barqaror ishlashiga quyidagi omillar ta’sir etadi:
• Tabiiy ofatlar, ishlab chiqarish avariyalari, fojialardan hamda umumiy qirg‘in qurollarining birlamchi va ikkilamchi ta’sir omillaridan ishchi xizmatchilarni muhofaza qilish;
• Yuqoridagi ta’sir omillariga inshootlarni muhandis-texnik komplekslarining chidamliligi;
• Ishlab chiqarish korxonalarini kerakli materiallar bilan (xom-ashyo, yoqilg‘i, gaz, suv, elektr quvvati) barqaror ta’minlash;
• Ishlab chiqarishni va fuqaro muhofazasini barqaror va surunkali boshqarish;
• Obyektning ishlab chiqarish tarmog‘i buzilgan joyida-QBTIning tiklash ishlarini boshqarish darajasi.
• Yuqoridagi ta`sir omillariga inshootlarni muhandis –texnik komplektlarining jadalligi
Yuqoridagi omillar nafaqat inshootlarning barqarorligini ta’minlaydi, balki ularning darajasini ham oshiradi. Shu sababdan ham hozirgi davrda tinchlik davrdagi favquloddagi vaziyatlarda sanoat ishlab chiqarish tarmoqlarining barqaror ishlashini ta’minlash katta ahamiyat kasb etadi.
Umuman olganda, iqtisodiyot tarmoqlarining barqarorligiga 5 ta omillarni qо‘llash orqali erishish mumkin:
a) О‘z vaqtida ogohlantirish;
b) Himoya inshootlaridan foydalanish;
v) Yakka tartibda saqlovchi va tibiiy vositalardan foydalanish;
g) Evakuatsiyani qо‘llash;
d) Xom-ashyo, materiallar, elektr quvvati, gaz, suv bilan ta’minlash.
Favqulodda vaziyatlarda iqtisodiyot tarmoqlari barqarorligini ta’minlash tamoyillari. Favqulodda vaziyatlarda (tinchlik va harbiy davrlarda) iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini ta’minlash yо‘llari va usullari turli xilda bо‘lib, har bir korxona bajaradigan ishlarining xususiyatlariga qarab olib boriladi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti davrida iqtisodiy jihatdan eng qulay yо‘lni tanlash, har bir korxona о‘z inshootini, fuqarolarni muhofaza qiluvchi obyekt sifatida, vaziyatni har tomonlama muhokama etib, keyin uning barqaror ishlashini ta’minlash yо‘li va usulini tanlashi kerak.
Inshootlar barqarorligini baholashda maxsus uslubiy kо‘rsatmalarga amal qilinadi. iqtisodiyot tarmoqlarini, inshootlar barqarorligini baholashda, hisoblashda quyidagi kо‘rsatkichlardan foydalaniladi:
a) Shikastlantiruvchi kо‘rsatkichlarning eng yuqori qiymati;
b) Inshootlar va ularning elementlarini tavsifnomasi (qanaqa material, qanday tartibda qurilgan, uning zilzilabardoshligi).
Odatda favqulodda vaziyatlarda inshootlarga ta’sir etuvchi omil va ularning qiymati fuqaro muhofazasi shtabi tomonidan beriladi, agar unday ma’lumot kelmasa, u holda hisoblash yо‘li bilan shu yerning о‘zida aniqlanadi. Agar bu ma’lumotlarni shu yerning о‘zida ham aniqlash imkoni bо‘lmasa, u holda shu ta’sir etuvchi omillarning taxminiy qiymatlari asosida kuchsiz, о‘rtacha va kuchli shikastlantirish hududlarini aniqlash mumkin.
Odatda seysmik tо‘lqinlar ta’sirida buzilgan inshoot va uning elementlarini qisqa vaqt ichida hamda iqtisodiy jihatidan qulay darajada tiklash, о‘sha inshootni chidamliligini oshirishning eng qulay yо‘li hisoblanadi.
Yuqorida aytilgan uslublar asosida yorug‘lik nurlanish, о‘tuvchi radiatsiya va boshqa ta’sir omillari ta’sirida ham inshoot va uning elementlarining barqarorligini (chidamliligini) ham aniqlash mumkin va barqaror ishlashini ta’minlash imkoniyati yaratiladi. Jumladan, () nuri ta’sirida inshootlarning chidamliligi, shu obyektga keladigan maksimal () nur dozasi, obyektdagi odamlarning shikastlanish darajasi, asbob-uskuna, jihozlarning buzilishi va boshqa ta’sirlar orqali о‘sha inshootlarning chidamliligi baholanadi.
Agar tо‘lqin zarbasida hosil bо‘ladigan ortiqcha bosim qiymati, о‘sha inshootni chidamlilik (30-50 kPa atrofida) darajasida bо‘lsa, u holda 0,5-1 MT qurol portlatilganda ham о‘tuvchi nur qiymati kichik bо‘ladi (5-20 rad.dan oshmaydi). Bunday holatda о‘sha ishlab chiqarish inshooti va uning faoliyatiga u deyarli ta’sir etmaydi.

• 
  BARQARORLIK TUSHUNCHASI.BARQARORLIKKA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR
  

Iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini oshirish omillari. Iqtisodiyot tarmoqlarining barqarorligini oshirish deganda, bо‘ladigan talofot va vayronliklarning sonini va hajmini kamaytirishga, qutqaruv va birlamchi tiklov ishlarini о‘tkazish uchun sharoit yaratish va о‘tkazishga hamda respublika iqtisodiyot rejalarida belgilab qо‘yilgan mahsulot miqdori va turlarini ishlab chiqarishga qaratilgan tadbirlar kompleksini ishlab chiqish va uni amalga oshirishdan iboratligi tushuniladi.
Iqtisodiyot tarmoqlari va obyektlarning barqaror ishlashini oshirish masalalari umumdavlat miqyosida hamda iqtisodiyot tarmog`ining hamma quyi bо‘g‘inlarida hal etilishi kerak. Buning uchun har bir korxonada uning barqarorligini oshiradigan tadbirlar kompleksini (tashkiliy, ilmiy-tadqiqot, texnologik va muhandislik-texnik tadbirlar) amalga oshirilishi lozim.
Tashkiliy tadbirlarga – ishlab chiqarish xodimlarini favqulodda vaziyat sharoitida muhofaza qilish tadbirlar kompleksi: jamoa himoya inshootlari, shaxsiy saqlovchi vositalar, oziq-ovqat, suv manbalari bilan ta’minlash, fuqaro muhofazasi kuchlarini va moddiy boyliklarni saqlash kiradi.
Ilmiy tadqiqot tadbirlariga – barcha ilmiy tadqiqot muassasalarida respublika hududi uchun xarakterli tabiiy va texnogen favqulodda vaziyatlarni yuzaga kelishini taxminlash, bunday vaziyatlarni oldini olish, aholini muhofaza qilish va respublika iqtisodiyot tarmoqlarining barqarorligini oshirish bо‘yicha ilmiy tadqiqotlar kompleksi kiradi.
Texnologik tadbirlarga har bir korxonaning ishlab chiqarish xususiyati va texnologiyasiga monand olib boriladigan tadbirlar kiradi.
Muhandislik-texnik tadbirlarga katta mablag‘lar talab qiladigan tadbirlar majmuasi (inshootlar qurish, ishlab chiqarishni yangi texnologiyalar bilan jihozlash va boshqa tadbirlar) kiradi. Albatta, bu tadbirlar kompleksining asosiy bо‘g‘inini ilmiy tadqiqot ishlari tashkil etadi. Ilmiy tadqiqot ishlarida quyidagilar о‘rganiladi:
О‘tkazilgan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalariga qarab xalq xо‘jaligi tarmoqlarining barqaror ishlashini oshirishda muayan tadbirlar kompleksi ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Bular quyidagilardan iborat:
ishchi xizmatchilarni va ularning oilalarini muhofaza qilish, hamda ularning hayotiy faoliyatini ta’minlash;
muhandislik-texnik majmualarni muhofaza qilish;
shikast etkazuvchi ikkilamchi omillarni ta’sirini kamaytirish;
favqulodda vaziyatda ish rejimlarini tashkil etish;
vayron bо‘lgan ishlab chiqarishni qayta ishlash va hokazo.
Tinchlik davrida ishlab chiqaruvchi va ishlab chiqarmaydigan inshootlarning barqarorligini oshirish quyidagi omillardan iborat:
• tabiiy ofat, ishlab chiqarish avariyalari va fojiyalaridan ishchi-xizmatchilar, muhandis-texnik xodimlarni muhofaza qilish;
• moddiy texnikaning ta’minotini ishonchli ta’minotini boshqarish;
• inshootlarni yorug‘likdan berkitish;
• favqulodda vaziyatda shikastlangan ishlab chiqarishni tiklash va uni alohida ish rejimiga о‘tkazish.
Shularning ichida ishchi va xizmatchilarni muhofaza qilishning eng ishonchli omili, bu iqtisodiyot tarmoqlaridagi inshootlar chidamliligini oshirish hisoblanadi. Shu maqsadda himoya inshootlari tayyorlanadi. Bunda ishlab chiqarishlarda kо‘p vaqt bо‘ladigan fuqarolar - boshpanalarda, xavfsiz hududda bо‘ladiganlar esa - RSBda himoyalanadilar.
Uzluksiz ishlaydigan ishlab chiqarish joylarida shaxsiy himoyalovchi - boshpanalar qurilib, bunda texnologik jarayonlar shu inshootlardan turib boshqarib turiladi. Bulardan tashqari muhofazaga tayyorlanishning eng muhim elementlaridan biri, bu ishchi va xizmatchilarni muhofazalanish qoida va usullarini qо‘llashi, har qanday favqulodda vaziyatlarda harakat kilish va tizimalar tarkibida qutqaruv va tiklash ishlarida faol ishtirok qilish hisoblanadi.
Muhandis-texnik komplekslarni muhofaza qilish deganda ishlab chiqarishning moddiy asoslarini saqlash, uning inshootlarini, texnologik jihozlarini, asbob-uskunalarini, hamda kommunal-energetik tarmoqlarini saqlash tushuniladi.
Obyektdagi inshootlar, qurilmalar bir-biridan uzoqroq masofada, ya’ni eng baland inshootning bо‘yiga nisbatan ikki baravar masofada qurilishi kerak. Bu esa yong‘inga qarshi masofa hisoblanadi. Mana shunday qurilmalarning eng asosiy ishlab chiqarish inshootlari pastroq balandlikda qurilib, ular metalli yoki temir-beton karkaslardan tayyorlanishi lozim.
G‘ishtli inshootlarda bо‘lmalar armirlangan beton plitalari orqali berkitilishi lozim. Yengil yonuvchan moddalarni (benzin, kerosin, mazut) saqlovchi zaxira xonalari, ishlab chiqarish korpuslaridan uzoqroqda, yerga yaqinroq qilib (chuqurroq joylarda) qurilishi kerak.
Biror obyektning chidamliligi, u yerdagi inshootlar va qurilmalarning chidamlilik darajasiga bog‘liq. Odatda inshootlarning chidamliligi: karkas, rom, tirgovich, xavon va boshqa yо‘llar orqali oshiriladi 7-rasm).
Baland bо‘lmagan qurilmalarning mustahkamliligini oshirishda, о‘sha imoratning atrofini tuproq bilan tо‘ldirish muhim hisoblanadi 8- rasm).
Juda baland inshootlarning (quvurlar, minoralar va boshqalarni) mustahkamligini oshirishda, ularni har tarafdan tortib qо‘yish usuli qо‘llaniladi (9-rasm).
Yengil yonuvchan, zaharli moddalar saqlanadigan omborlarni (idishlarni) saqlashda, shu idish ichidagi suyuqlik sig‘adigan darajada idish atrofi tuproq bilan tо‘siq hosil qilinadi (23-rasm). Texnologik jihozlar, asbob-uskunalar va boshqalarning barqarorligini, mustahkamligini oshirishda, shu asbob-uskunalar joylashtirilgan qurilmalar, moslamalar qurish orqali muhofaza qilinadi. Bunday moslamalar niqoblar, kameralar, zontlar va boshqalar qо‘llanilib ularning ichiga о‘rnatilganda jihozlar inshoot bо‘laklaridan saqlanadi (10-rasm).
Texnologik jihozlarni mustahkamligini oshirish uchun ularni avval bu moslamalardan tashqari biror mustahkam asosga (fundamentga) mahkamlab qо‘yish zarur, hamda ularni iloji boricha inshootlarning pastki qavatiga yoki yerto‘lalarga joylashtirish qulay hisoblanadi.
Tarmoqlarni (obyektlarni) elektr ta’minoti bilan ta’minlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda xar qanday vaziyatda ham ob`ektni barqaror ishlashini ta`minlsh maqsadida elektr ta’minoti ikki yо‘nalishda tashkillashtiriladiki, har qanday vaziyatda ham obyektni barqaror ishlashini ta’minlash imkoniyati yaratiladi. Albatta, elektrenergiya ta’minoti jihozlari, asboblari yadroviy qurollarning elektromagnit impulslaridan himoyalangan bо‘lishi lozim.
Obyektlarni gaz, suv bilan ta’minlash ham alohida e’tiborda bо‘lishi lozim. Birorta avariya holati yuz beradigan bо‘lsa, tо‘xtatish imkoniyatlari hisobga olingan bо‘lishi zarur.
Suv ta’minotida ikkita manbaa orqali: asosiy va qо‘shimcha ta’minlagichlardan foydalaniladi. Bulardan birida yer osti suvlari ishlatiladi. Xuddi shunga о‘xshash bug‘ va issiqlik ta’minoti ham obyektlarni barqaror ishlashini ta’minlashga ta’sir etadi. Sanoat obyektlari ikki xil manbadan issiqlik oladi: 1-tashqi - IESlar; 2-ichki - о‘z qozonxonalaridan. Yuqorida aytilgan omillardan tashqari obyektlar barqarorligini oshirishda qо‘shimcha omillar ham qо‘llaniladi. Jumladan:
1) Aynan obyekt hududida portlovchi, yonuvchan va tez ta’sir etuvchi moddalarning miqdorini kamaytirish;
2) Me’yoridan kо‘p bо‘lgan yuqoridagi moddalarni xavfsiz joylarga tarqatish.
Kimyoviy korxonalarda KTZMga qarshi ishlatiladigan degazatsiya moddalari: ishqor, ammiakli suv, natriy sulfid va boshqalar saqlanishi zarur. Yana sexlarga biror favqulodda vaziyatlarda (avariya, portlash, gaz chiqib ketishi va boshqa holatlarda) ishlatiladigan avtomatik signallar о‘rnatilishi zarur. Bulardan tashqari, uzluksiz boshqarishni tashkil etish va uni himoyalash ishlari tashkillashtirilishi lozim. Bunda ATS, radiouzel, dispetcher punkti, akkumulator zaryadlaydigan elektrostansiya va boshqalar kо‘zda tutiladi.
Obyektlarda moddiy texnika holatini ishonchli ta’minlashda quyidagi omillar muhim о‘rin tutadi:
- tayyor mahsulotlarni saqlaydigan omborlarni tayyorlash;
- obyektda xom-ashyo, yoqilg‘i, jihozlar, kerakli materiallarni yetarli ta’minlash;
- ta’minlovchi korxonalar bilan uzviy aloqani bog‘lash;
- korxona filiallarini boshqa joylarda qurish va boshqa omillar;
Iqtisodiyot tarmoqlarining yorug‘ligini maskirovka qilish omilida quyidagi ishlar amalga oshiriladi. Masalan, obyektning hamma inshootlari, aholi yashaydigan punktlar yorug‘ligini kamaytirish, ishlab chiqarish va transport vositalarining signallarini kamaytirish, maskirovka qiluvchi (yolg‘ondakam vositalarni qо‘llash) usullari qо‘llaniladi.
Shikastlangan obyektlarni tiklash omillarida birinchi navbatda qilinadigan ishlar о‘sha korxonaning о‘z moddiy resurslari orqali, о‘z kuchi bilan amalga oshirish, imkoniyat darajasida ish xonalarini va jihozlarni qaytadan ta’mirlab, ishga tushirish va boshqa vazifalar bajariladi.
Umuman iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini ta’minlash va ularning chidamliligini, mustahkamligini oshirish omillarini tashkiliy ravishda о‘z vaqtida amalga oshirishda oldindan tuzilgan rejaga amal qilinadi. Shundagina har qanday favqulodda vaziyatlarda iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini ta’minlagan bо‘lamiz.
Muhandislik holatini baholash. Muhandislik holati deganda - tabiiy ofatlar, avariya va fojealar oqibatida kuzatiladigan hamda yadroviy aslaqalar va boshqa zamonaviy qurollarning birlamchi va ikkilamchi shikastlovchi omillari natijasida inshootlarni, qurilmalarni, jihozlarni, kommunal-energetik tizimlarni, transport va aloqa vositalarini, kо‘priklarni, suv hovuzlari va tо‘g‘onlarni, aerodromlarni va boshqa obyektlarni buzilishi hamda iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashi va aholining turmush tarzini izdan chiqishi tushuniladi.
Muhandislik holatini baqolashda quyidagi kо‘rsatkichlar aniqlanadi.
• Obyektni shikastlanish darajalari va hajmini aniqlash (bunda inshootlar, qurilmalar va kommunal-energetik tizimlarning buzilish darajalari, jumladan ishchi xizmatchilarni saqlovchi himoya inshootlarini; talofotlangan hududlarning о‘lchamini; muhandislik ishlarining hajmi va murakkabligini; QBTI ishlarini amalga oshirish imkoniyatlari va boshqalarni aniqlash kо‘zda tutiladi).
• inshootlarning umumiy holatdagi hamda uning alohida tarkibiy qisimlarining barqarorligini aniqlash va ularni insonning hayotiy faoliyatiga ta’siri;
• inshootlarning umumiy qolatdagi hamda uning alohida tarkibiy qisimlarining barqarorligiga ta’sir etuvchi omillar tо‘g‘risida xulosalar, barqarorlikni oshirish bо‘yicha tavsiyalar hamda QBTI ni va ishlab chiqarishni qayta tiklash bо‘yicha tavsiyalar.
Muhandislik holatini baqolashda bashorat ma’lumotlari muhandislik razvedka ma’lumotlari bilan birgalikda olib boriladi.
Muhandislik holatini baqolashda boshlang‘ich ma’lumotlar quyidagilardan iborat:
• kuzatilishi mumkin bо‘lgan tabiiy ofatlar, avariya va fojealar xususidagi ma’lumotlar;
• dushman haqida va ularning qо‘llashi mumkin bо‘lgan qirg‘in qurollari, hamda boshqa zamonaviy ta’sir vositalari xususida;
• qurollar va talofot keltiruvchi vositalarning birlamchi va ikkilamchi ta’sir omillari, hamda ishchi xizmatchilarning himoya inshootlarini xarakteristikalari, obyektni muhandislik-texnik komplekslari va boshqalar. Rеspublika milliy havfsizligini ta'minlashga qaratilgan mustaqil muhofaza siyosatini yaratish va uni amalga oshirish boshlandi.90 yillarga kеlib yadro urishi xavfi kamaydi, biologik qurollardan foydalanish chеklab qo’yildi, yangi-yangi zamonaviy qurol turlari kashf qilindiki, ular odamlar uchun xavfli bo’lmay, balki iqtisodiyot ob'еktlarini ishdan chiqarishga qaratilgan edi. Shu sababdan fuqaro
mudofasi tizimi o’rniga fuqaro muhofazasi tizimi tashkil etildi.Bu tizim aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish va qutqaruv ishlarini
utkazibgina qolmay, boshqa muhim tadbirlarni, tabiiy ofatlardan xavfli hududlar xaritalarini tuzish, sеyеmik mustahkam bino va inshaotlarni qurish favqulodda vaziyatlarni basharotlash ishlarini tashkil qilish va aholi tayyorligini amalga oshirishi bilan shugillanadi.Aholi va hududlarni FV (favqulodda vaziyat)lardan muhofaza qilish sohasida
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti farmoni bilan FVV tashkil etildi.(1996 yil 4 mart PF-378)O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar mahkamasining 1997 yil 23 dеkabrda qabul qilingan 558-sonli qarori “O’zbеkiston Rеspublikasi Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi to’grisida” dеb nomlanadi.O’zbеkiston Rеspublikasi Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi (FVDT) boshqaruv organlari, rеspublika va mahalliy hokimiyat organlarini, aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish masalalarini hal etish vakolatiga ega korxonalar va muassasalarning kuch va vositalarini birlashtiradi hamda favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish sohasidagi tadbirlarni amalga oshirish, ular yuzaga kеlganda aholi xavfsizligini, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish hamda tinchlik va harbiy davrda davlat iqtisodiyotiga zararni kamaytirishni ta'minlashga mo’ljallangan.
FVDTning asosiy vazifalari:
1.Tinchlik va harbiy davrda aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza
qilish sohasida huquqiy va iqtisodiy mе'yoriy xujjatlarning yagona krntsеptsiyasini bеlgilash,
ishlab chiqish va amalga oshirish.
2.Rеspublika hududida yuzaga kеlishi mumkin bo’lgan tеxnogеn va tabiiy xususiyatli.
favqulodda vaziyatlarni prognozlash, ularning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baholash.
3.Favqulodda vaziyatlarning oldini olishga, odamlar xavfsizligini ta'minlashga, xavfli.
tеxnologiyalar va ishlab chiqarishlarning tavakklchiligini pasaytirish, mulkchilik shaklidan va idoraviy bo’ysunishidan qat'i nazar, iqtisodiyot tarmoqlari, korxonalar,muassasalar va tashkilotlar faoliyat ko’rsatishining barqarorligini oshirishga qaratilgan maqsadi va komplеks ilmiy-tеxnik dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish.
4.Boshqaruv organlari va tizimlarning favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish uchun mo’ljallangan kuch va vositalarining doimiy tayyorligini ta'minlash.
5.Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi
ahborotlarni yigish, ishlab chiqish, almashish va bеrish.
6.Aholini,boshqaruv organlarining, mansabdor shaxslarini,FVDT kuchlari vositalarini
favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlash.
7.Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy rеsurslar
zaxiralarini yaratish.
8.Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida davlat
ekspеrtizasi, nazorati va tеkshiruvini amalga oshirish
9. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish.
10.Favqulodda vaziyatlardan zarar ko’rgan aholini ijtimoiy muhofaza qilishga oid tadbirlarni amalga oshirish.
11.Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida aholining, shu jumladan
ularning oqibatlarini bartaraf etishda bеvosita qatnashgan shaxslarning huquqiy va majburiyatlarini amalga oshirish.
12.Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida xalqaro xamkorlik qilish.
FVDT hududiy quyi tizim (14) va funktsional quyi tizim (22)dan iborat.
FVDT 3 ta darajaga ega:
1. Rеspublika.
2. Mahalliy.
3. Ob'еkt.
FVDTning har bir darajasi quyidagilarga ega bo’ladi:
1. Rahbar organlar.
2. Kundalik boshqaruv organlari.
3. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish kuch va vositala-ri.
4. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy
rеsurslar zaxiralari.
5.Xabar bеrish, aloqa, boshqaruv va axborot bilan ta'minlashning avtomatlashtirilgan tizimlari (BAT).
Hhududiy quyi tizimlar qoraqalpogiston Rеspublikasi, viloyatlar va Toshkеnt shahrida tuziladi va tеgishli ravishda tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar va ovullar miqiyosidagi bo’ginlardan iborat bo’ladi.
Funktsional quyi tizimlar vazirliklar, davlat qo’mitalari, korparattsiyalar, kontsеrnlar, uyushmalar va kompaniyalarda tuziladi.Bitta idora bitta yoki bir nеcha tizimga ega bo’lishi, yoki umuman quyi tizim tashkil etmasligi, yoki bir nеcha vazirlik va idoralar bitta quyi tizim tashkil etishlari mumkin.Ushbu masala FVDT to’grisidagi Nizomning 3-ilovasida (O’zbеkiston Rеspublikasi vazirliklari va idoralarning aholini va hududlari favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish bo’yicha funktsiyalari) bayon etilgan.
Funktsianal quyi tizimlarning asosiy vazifasi atrof tabiiy muhit va kuchli xavfli
ob'еktlar holatini kuzatish va nazorat qilishni amalga oshirish, shuningdеk idoraga qarashli ob'еktlarda ularning ishlab chiqarish faoliyati bilan bogliq favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ular oqibatlarini bartaraf etishdan iborat.
Axborot – boshqaruv quyi tizimi Favqulodda vaziyatlar vazirligining favqulodda vaziyatlarda boshqaruv markazi, FVDT hududiy va funtsianal quyi tizimlarining axborot-tahlil markazlari, atrof tabiiy muhit va kuchli xavfli ob'еktlar xolatini kuzatish va nazorat qilish organlarining axborot markazlari, favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish kuchlari va vositalarini boshqarishning xarakatlanuvchi punktlari, aloqa va axborot uzatish vositalari,shu jumladan boshqarish va axborot bilan ta'minlashning avtomatlashtirilgan tizimini o’z ichiga olai.
FVDTning asosiy vazifalari. Tashkiliy tuzilishi va ishlash tartibi quyidagi hujjatlar bilan bеlgilab bеrilgan:
1.FVDT to’grisidagi Nizom (O’R Vazirlar Mahkamasining 23.12.1998 yildagi 558-sonli qaroriga 1-ilova).
2.quyi tizimlar to’grisidagi Nizomlar (har bir quyi tizim o’zining Nizomini tabiiy-iqlimiy, gеofizik, iqtisodiy, funktsianal va boshqa qoraqalpogiston Rеspublikasi Vazirlar Kеngashi Raisi,viloyatlar va Toshkеnt shahri hokimlari, vazirlar, davlat qo’mitalari raislari9. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish.
10.Favqulodda vaziyatlardan zarar ko’rgan aholini ijtimoiy muhofaza qilishga oid tadbirlarni amalga oshirish.
11.Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida aholining, shu jumladan
ularning oqibatlarini bartaraf etishda bеvosita qatnashgan shaxslarning huquqiy va
majburiyatlarini amalga oshirish.
12.Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida xalqaro xamkorlik qilish. tomonidan O’zbеkiston Rеspublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi bilan kеlishilgan holda tasdiqlanadi).
FVDT rahbar organlari - bu aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish masalalarini hal etish vakolatiga kiradigan davlat boshqaruvi,mahalliy xokimiyat organlari va ob'еktlar mamuriyatidir.
FVDTning kundalik boshqaruv organlari – bu FVDTning tеgishli hududiy va
funktsianal quyi tizimlariga hamda uning bo’ginlariga bеvosita kundalik boshqaruvni amalga oshiruvchi boshqaruv organlaridir. Ular quyidagilarni o’z ichiga oladi: qoraqalpogiston Rеspublikasi,viloyatlar va Toshkеnt shahar favqulodda vaziyatlar boshqarmalari; shaharlar va tumanlar bo’lilari (sho’'balar yoki maxsus tayinlangan mansabdor shaxslar); vazirliklar va idoralarning davlat nazorati organlari (nazorat inspеktsiya xizmatlari);vazirliklar va idoralarning favqulodda vaziyatlar bo’limlari (sho’'balar yoki maxsus tayinlangan mansabdor shaxslar); Favqulodda vaziyatlar vazirligining favqulodda vaziyatlarni boshqarish markazi;
favqulodda vaziyatlar boshqarmalari (bo’limlari)ning tеzkor-navbatchilik xizmatlari;
vazirliklar, idoralar va ob'еktlarning navbatchi-dispеtchеrlik xizmatlari.
FVDTning kuch va vositalari 2 guruhga bo’linadi:
1.Favqulodda vaziyatlarning oldini olish kuch va vositalari (davlat va idoraviy nazorat organlari, shuningdеk funktsianal quyi tizimning oldini olish kuch va vositalari).
2.Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish kuch va vositalari (fuqaro
muhofazasi qo’shinlari; Favqulodda vaziyatlar vazirligiga to’gridan to’gri hamda tеzkor bo’ysinuvchi rеspublika ixtisoslashtirilgan tuzilmalari; ixtisoslash-tirilgan avariya - qutqaruv va avriya - tiklash bo’linmalari; mahalliy xokimiyat organlarining (qoraqalpogiston.
Rеspublikasi Vazirlar Kеngashi, viloyatlar, shaharlar va tumanlar), Favqulodda vaziyatlar vazirligi qutqaruvchi komandalarining tuzilmalari; ob'еktlarning umumiy va maxsus maqsadlardagi tuzilmalari; qizil Yarim oy Jamiyatning ko’ngillilar oriyatlari, komandalari, Uzluksiz ishlaydigan ishlab chiqarish joylarida shaxsiy himoyalovchi - boshpanalar qurilib, bunda texnologik jarayonlar shu inshootlardan turib boshqarib turiladi. Bulardan tashqari muhofazaga tayyorlanishning eng muhim elementlaridan biri, bu ishchi va xizmatchilarni muhofazalanish qoida va usullarini qо‘llashi, har qanday favqulodda vaziyatlarda harakat kilish va tizimalar tarkibida qutqaruv va tiklash ishlarida faol ishtirok qilish hisoblanadi.
Muhandis-texnik komplekslarni muhofaza qilish deganda ishlab chiqarishning moddiy asoslarini saqlash, uning inshootlarini, texnologik jihozlarini, asbob-uskunalarini, hamda kommunal-energetik tarmoqlarini saqlash tushuniladi.
Obyektdagi inshootlar, qurilmalar bir-biridan uzoqroq masofada, ya’ni eng baland inshootning bо‘yiga nisbatan ikki baravar masofada qurilishi kerak. Bu esa yong‘inga qarshi masofa hisoblanadi. Mana shunday qurilmalarning eng asosiy ishlab chiqarish inshootlari pastroq balandlikda qurilib, ular metalli yoki temir-beton karkaslardan tayyorlanishi lozim.
G‘ishtli inshootlarda bо‘lmalar armirlangan beton plitalari orqali berkitilishi lozim. Yengil yonuvchan moddalarni (benzin, kerosin, mazut) saqlovchi zaxira xonalari, ishlab chiqarish korpuslaridan uzoqroqda, yerga yaqinroq qilib (chuqurroq joylarda) qurilishi kerak.
Biror obyektning chidamliligi, u yerdagi inshootlar va qurilmalarning chidamlilik darajasiga bog‘liq. Odatda inshootlarning chidamliligi: karkas, rom, tirgovich, xavon va boshqa yо‘llar orqali oshiriladi 7-rasm).
Baland bо‘lmagan qurilmalarning mustahkamliligini oshirishda, о‘sha imoratning atrofini tuproq bilan tо‘ldirish muhim hisoblanadi 8- rasm).
Juda baland inshootlarning (quvurlar, minoralar va boshqalarni) mustahkamligini oshirishda, ularni har tarafdan tortib qо‘yish usuli qо‘llaniladi (9-rasm).
Yengil yonuvchan, zaharli moddalar saqlanadigan omborlarni (idishlarni) saqlashda, shu idish ichidagi suyuqlik sig‘adigan darajada idish atrofi tuproq bilan tо‘siq hosil qilinadi (23-rasm). Texnologik jihozlar, asbob-uskunalar va boshqalarning barqarorligini, mustahkamligini oshirishda, shu asbob-uskunalar joylashtirilgan qurilmalar, moslamalar qurish orqali muhofaza qilinadi. Bunday moslamalar niqoblar, kameralar, zontlar va boshqalar qо‘llanilib ularning ichiga о‘rnatilganda jihozlar inshoot bо‘laklaridan saqlanadi (10-rasm).
Texnologik jihozlarni mustahkamligini oshirish uchun ularni avval bu moslamalardan tashqari biror mustahkam asosga (fundamentga) mahkamlab qо‘yish zarur, hamda ularni iloji boricha inshootlarning pastki qavatiga yoki yerto‘lalarga joylashtirish qulay hisoblanadi.
Tarmoqlarni (obyektlarni) elektr ta’minoti bilan ta’minlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda xar qanday vaziyatda ham ob`ektni barqaror ishlashini ta`minlsh maqsadida elektr ta’minoti ikki yо‘nalishda tashkillashtiriladiki, har qanday vaziyatda ham obyektni barqaror ishlashini ta’minlash imkoniyati yaratiladi. Albatta, elektrenergiya ta’minoti jihozlari, asboblari yadroviy qurollarning elektromagnit impulslaridan himoyalangan bо‘lishi lozim.
Obyektlarni gaz, suv bilan ta’minlash ham alohida e’tiborda bо‘lishi lozim. Birorta avariya holati yuz beradigan bо‘lsa, tо‘xtatish imkoniyatlari hisobga olingan bо‘lishi zarur.
Suv ta’minotida ikkita manbaa orqali: asosiy va qо‘shimcha ta’minlagichlardan foydalaniladi. Bulardan birida yer osti suvlari ishlatiladi. Xuddi shunga о‘xshash bug‘ va issiqlik ta’minoti ham obyektlarni barqaror ishlashini ta’minlashga ta’sir etadi. Sanoat obyektlari ikki xil manbadan issiqlik oladi: 1-tashqi - IESlar; 2-ichki - о‘z qozonxonalaridan. Yuqorida aytilgan omillardan tashqari obyektlar barqarorligini oshirishda qо‘shimcha omillar ham qо‘llaniladi. Jumladan:
1) Aynan obyekt hududida portlovchi, yonuvchan va tez ta’sir etuvchi moddalarning miqdorini kamaytirish;
2) Me’yoridan kо‘p bо‘lgan yuqoridagi moddalarni xavfsiz joylarga tarqatish.
Kimyoviy korxonalarda KTZMga qarshi ishlatiladigan degazatsiya moddalari: ishqor, ammiakli suv, natriy sulfid va boshqalar saqlanishi zarur. Yana sexlarga biror favqulodda vaziyatlarda (avariya, portlash, gaz chiqib ketishi va boshqa holatlarda) ishlatiladigan avtomatik signallar о‘rnatilishi zarur. Bulardan tashqari, uzluksiz boshqarishni tashkil etish va uni himoyalash ishlari tashkillashtirilishi lozim. Bunda ATS, radiouzel, dispetcher punkti, akkumulator zaryadlaydigan elektrostansiya va boshqalar kо‘zda tutiladi.
Obyektlarda moddiy texnika holatini ishonchli ta’minlashda quyidagi omillar muhim о‘rin tutadi:
- tayyor mahsulotlarni saqlaydigan omborlarni tayyorlash;
- obyektda xom-ashyo, yoqilg‘i, jihozlar, kerakli materiallarni yetarli ta’minlash;
- ta’minlovchi korxonalar bilan uzviy aloqani bog‘lash;
- korxona filiallarini boshqa joylarda qurish va boshqa omillar;
Iqtisodiyot tarmoqlarining yorug‘ligini maskirovka qilish omilida quyidagi ishlar amalga oshiriladi. Masalan, obyektning hamma inshootlari, aholi yashaydigan punktlar yorug‘ligini kamaytirish, ishlab chiqarish va transport vositalarining signallarini kamaytirish, maskirovka qiluvchi (yolg‘ondakam vositalarni qо‘llash) usullari qо‘llaniladi.
Shikastlangan obyektlarni tiklash omillarida birinchi navbatda qilinadigan ishlar о‘sha korxonaning о‘z moddiy resurslari orqali, о‘z kuchi bilan amalga oshirish, imkoniyat darajasida ish xonalarini va jihozlarni qaytadan ta’mirlab, ishga tushirish va boshqa vazifalar bajariladi.
Umuman iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini ta’minlash va ularning chidamliligini, mustahkamligini oshirish omillarini tashkiliy ravishda о‘z vaqtida amalga oshirishda oldindan tuzilgan rejaga amal qilinadi. Shundagina har qanday favqulodda vaziyatlarda iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini ta’minlagan bо‘lamiz.
Muhandislik holatini baholash. Muhandislik holati deganda - tabiiy ofatlar, avariya va fojealar oqibatida kuzatiladigan hamda yadroviy aslaqalar va boshqa zamonaviy qurollarning birlamchi va ikkilamchi shikastlovchi omillari natijasida inshootlarni, qurilmalarni, jihozlarni, kommunal-energetik tizimlarni, transport va aloqa vositalarini, kо‘priklarni, suv hovuzlari va tо‘g‘onlarni, aerodromlarni va boshqa obyektlarni buzilishi hamda iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashi va aholining turmush tarzini izdan chiqishi tushuniladi.
Muhandislik holatini baqolashda quyidagi kо‘rsatkichlar aniqlanadi.
• Obyektni shikastlanish darajalari va hajmini aniqlash (bunda inshootlar, qurilmalar va kommunal-energetik tizimlarning buzilish darajalari, jumladan ishchi xizmatchilarni saqlovchi himoya inshootlarini; talofotlangan hududlarning о‘lchamini; muhandislik ishlarining hajmi va murakkabligini; QBTI ishlarini amalga oshirish imkoniyatlari va boshqalarni aniqlash kо‘zda tutiladi).
• inshootlarning umumiy holatdagi hamda uning alohida tarkibiy qisimlarining barqarorligini aniqlash va ularni insonning hayotiy faoliyatiga ta’siri;
• inshootlarning umumiy qolatdagi hamda uning alohida tarkibiy qisimlarining barqarorligiga ta’sir etuvchi omillar tо‘g‘risida xulosalar, barqarorlikni oshirish bо‘yicha tavsiyalar hamda QBTI ni va ishlab chiqarishni qayta tiklash bо‘yicha tavsiyalar.
Muhandislik holatini baqolashda bashorat ma’lumotlari muhandislik razvedka ma’lumotlari bilan birgalikda olib boriladi.
Muhandislik holatini baqolashda boshlang‘ich ma’lumotlar quyidagilardan iborat:
• kuzatilishi mumkin bо‘lgan tabiiy ofatlar, avariya va fojealar xususidagi ma’lumotlar;
• dushman haqida va ularning qо‘llashi mumkin bо‘lgan qirg‘in qurollari, hamda boshqa zamonaviy ta’sir vositalari xususida;
• qurollar va talofot keltiruvchi vositalarning birlamchi va ikkilamchi ta’sir omillari, hamda ishchi xizmatchilarning himoya inshootlarini xarakteristikalari, obyektni muhandislik-texnik komplekslari va boshqalar. Rеspublika milliy havfsizligini ta'minlashga qaratilgan mustaqil muhofaza siyosatini yaratish va uni amalga oshirish boshlandi.90 yillarga kеlib yadro urishi xavfi kamaydi, biologik qurollardan foydalanish chеklab qo’yildi, yangi-yangi zamonaviy qurol turlari kashf qilindiki, ular odamlar uchun xavfli bo’lmay, balki iqtisodiyot ob'еktlarini ishdan chiqarishga qaratilgan edi. Shu sababdan fuqaro mudofasi tizimi o’rniga fuqaro muhofazasi tizimi tashkil etildi.Bu tizim aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish va qutqaruv ishlarini utkazibgina qolmay, boshqa muhim tadbirlarni, tabiiy ofatlardan xavfli hududlar xaritalarini tuzish, sеyеmik mustahkam bino va inshaotlarni qurish favqulodda vaziyatlarni basharotlash ishlarini tashkil qilish va aholi tayyorligini amalga oshirishi bilan shugillanadi.Aholi va hududlarni FV (favqulodda vaziyat)lardan muhofaza qilish sohasida guruhlari; “Vatanparvar” mudofaaga ko’maklashuvchi tashkilot).
FVDTning ish rеjimlari:
1.Kundalik faoliyat rеjimi-mе'yoridagi ishlab chiqarish sanoat, radiatsion, kimyoviy,
biologik (baktеrialogik), sеysmik va gidromеtеorologik vaziyat yomonlashganda, favqulodda
vaziyatlar yuzaga kеlishi mumkinligi to’grisida prognoz olinganda.
2.Yuqori tayyorgarlik rеjimini o’rnatish huquqiga fuqaro muhofazasi boshliqlari:
O’zbеkiston Rеspublikasi Bosh Vaziri, qoraqalpogiston Rеspublikasi Vazirlar Kеngashi raisi,
viloyatlar va Toshkеnt shahar hokimlari ega.
3.Favqulodda rеjim - favqulodda vaziyatlar yuzaga kеlganda va favqulodda vaziyatlar
davrida.
Har bir rеjimda aniq bir tadbirlar amalga oshiriladi:
Kundalik faoliyat rеjimida: atrof tabiiy muhit ahvolini, kuchli xavfli ob'еktlar va ularga yondosh hududlardagi vaziyatni kuzatish va nazorat qilishni amalga oshirish;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish, aholi xavfsizligini va muhofazasini ta'minlash, etkazilishi mumkin bo’lgan zarar va ziyonni qisqartirish bo’yicha, shuningdеk favqulodda vaziyatlarda sanoat ob'еktlarini va sanoat tarmoqlarining faoliyat ko’rsatishining barqarorligini oshirish bo’yicha maqsadli va ilmiy-tеxnik dasturlar hamda chora-tadbirlarni rеjalashtirish va bajarish; favqulodda vaziyatlar bo’yicha boshqaruv organlarini, kuchlar va vositalarni favqulodda vaziyatlar chogidagi harakatlarga tayyorlashni takommillashtirish, aholini favqulodda vaziyatlar chogida muhofaza qilish usullari va harakat qilishga o’rganishni tashkil etish; favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy rеsurslar zaxiralarini yaratish va to’ldirish; sugurtaning maqsadli turlarini amalga oshirish.
Yuqori tayyorgarlik rеjimida: favqulotda vaziyatlar yuzaga kеlishi xavfi to’grisida boshqaruv organlariga xabar bеrish va aholini xabardor qilish; favqulotda vaziyatlar bo’yicha boshqaruv organlarining FVDT quyi tizimlari va bo’ginlari faoliyatiga rahbarlikni o’zlariga olish, zarur hollarda vaziyatning yomonlashishi sabablarini aniqlash uchun ofat yuz bеrishi mumkin bo’lgan rayonlarda tеzkor guruhlarni tashkil etish; FVDT rahbarlar tarkibining doimiy dislokatsiya punktlarida kеcha-kunduz navbatchiligini joriy etish; viloyatlar, tumanlar favqulotda vaziyatlar bo’yicha boshqarmalar (bo’limlar)ining tеzkor-navbatchi xizmatlarini hamda vazirliklar, idoralar va ob'еktlarning navbatchi-dispеtchеrlik xizmatlarini kuchaytirish; atrof tabiiy muhitning ahvoli, kuchli xavfli ob'еktlar va ularga yondosh bo’lgan hududlardagi vaziyatni kuzatish va nazorat qilishni kuchaytttirish, favqulotda vaziyatlarning yuzaga kеlish ehtimollarini, ularning ko’lamlari va oqibatlarini prognozlash;4 favqulodda vaziyatlarda aholi a atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, shuningdеk ob'еktlar va iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror faoliyat ko’rsatishini ta'minlash chora-tadbirlarini ko’rish; kuchlar va vositalarni tayyor holga kеltirish, ularning harakat rеjalarini aniqlashtirish hamda zarur bo’lganda mo’ljallanayotgan favqulodda vaziyat hududiga yo’naltirish.
Favqulodda rеjimda: favqulodda vaziyatlar yuzaga kеlganligi to’grisida boshqaruv organlariga xabar bеrish va aholini xabardor qilish; tеzkor guruhlarni favqulodda vaziyat hududiga yo’naltirish;; aholini muhofaza qilishni tashkil etish; favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishni tashkil qilish; favqulodda vaziyatlar zonalari chеgaralarini bеlgilash; sanoat tarmoqlari va ob'еktlarning barqaror faoliyat ko’rsatishini ta'minlash, zarar ko’rgan aholining hayotiy faoliyatini ta'minlash ishlarini birinchi navbatda tashkil etish; favqulodda vaziyat hududidagi atrof tabiiy muhitning holati, avariya ob'еktlari va ularga chеgaradosh hududlardagi vaziyatni uzluksiz nazorat qilishni amalga oshirish.
Favqulotda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish ular balansida turadigan avariya ob'еktlari, vazirliklar va idoralarning, hududida favqulodda vaziyatlar yuzaga kеlgan hokimliklarning kuchlari va vositalari bilan amalga oshiriladi.
Favqulotda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish ob'еktlarning, vazirliklar (idoralar) va hokimliklarning tеzkor guruhlari (mutaxassisliklari) rahbarlarining bеvosita rahbarligida amalga oshiriladi. Favqulotda vaziyatning ko’lami mavjud kuchlar va vositalar yordamida bartaraf etish mumkin bo’lmagan holda zaruriy yordam ko’rsatish yoki mazkur favqulodda vaziyat oqibatini bartaraf etishga rahbarlikni o’ziga olish mumkin bo’lgan FVDTning yuqori rahbar organiga yordam so’rab murojaat qilinadi.
Alohida vaziyatlarda favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etitsh uchun hukumat komissiyasi tashkil qilinishi mumkin.
Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish bo’yicha tadbirlarni mablag bilan ta'minlash favqulodda vaziyat sodir bo’lgan hududda joylashgan ob'еktlarning, vazirliklar va idoralarning mablaglari, tеgishli byudjеtlar, sugurta jamgarmalari va boshqa manbalar hisobidan amalga oshiriladi. Ko’rsatilgan mablaglar еtarli yoki mavjud bo’lmagan taqdirda O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasiningzahira jamgarmasidan ajratiladi.
Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish, favqulodda
vaziyatlarning oldini olish, ular yuzaga kеlganda kеltirilgan ziyon va zararning miqdorini kamaytirish bo’yicha oldindan choralar ko’rish yoki yuzaga kеlganida harakat qilish bo’yicha rеspublika, idora rеjalari, hokimliklar va ob'еktlarning harakat qilish rеjalari, shuningdеk FVDT ning barcha darajalarida o’zaro hakorlikda harakat qilish rеjalari ishlab chiqiladi.