Qayd raqami

3. Inson psixikasining ilmiy tadqiqot metodlari 
1. Psixologiyaningan’anaviy, empirik metodlari to hozirgi kungacha muvaffaqiyatli 
qo‘llanilmoqda. 
Kuzatish metodi. Psixologiya fanida bu metodning ob’ektiv (tashqi) va sub’ektiv (o‘zini 
o‘zi) kuzatish turlari mavjud. Inson psixikasidagi o‘zgarishlarni kuzatish uchun quyidagilar 
amalga oshi 
riladi: 
kuzatishning maqsadi, vazifasi belgilanadi; 
kuzatiladigan ob’ekt tanlanadi; 
sinaluvchining yoshi, jinsi, kasbi aniqlanadi; 
tadqiqot o‘tkazish vaqti rejalashtiriladi; 
kuzatish qancha davom etishi qat’iylashtiriladi; 
kuzatish insonning qaysi faoliyatida (o‘yin, o‘qish, mehnat va sportda) amalga oshirilishi 
tavsiya qilinadi; 
kuzatishning shakli (yakka, guruh, jamoa bilan o‘tkazilishi) tayinlanadi; 
kuzatilganlarni qayd qilib berish vositalari (kundalik, suhbat daftari, kuzatish varaqasi, 
magnitafon, videomagnitafon, videoapparat, fotoapparat va boshqalar) taxt qilinadi. 
Kuzatish orqali odamlarning diqqati, histuyg‘ulari, nerv sistemasiningtashqi ifodalari, 
temperament xususiyatlari, imoishoralari, sezgirligi, harakatchanligi, ishchanligi, xulqatvori, nutq 
faoliyati va hokazolari o‘rganiladi. Ammo o‘ta murakkab ichki psixologik kechinmalar, yuksak 
hissiyotlar, tafakkur, mantiqiy xotira va aqlzakovatni tadqiq etishga bu metodning imkoni 
yetishmaydi. Masalan, go‘dak bolani kuzatishda uning harakatlari, o‘yinchoqlarga munosabati, 
histuyg‘usi, talpinishi, mayli, xohishi aniqlanadi. O‘quvchining darsdagi holatini kuzatishda esa 
diqqatining xususiyati, tashqi qo‘zg‘atuvchi bilan ta’sirlanishi, temperamenti, xattiharakatining 
sur’ati, emotsional kechinmasining o‘zgarishi to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plashga imkoniyati 
tug‘iladi. O‘spirin yoshlarning sport faoliyatini kuzatish orqali ularning irodasi, ishchanligi, 
histuyg‘usiningo‘zgarish xususiyatlari, g‘alabaga intilishi, o‘ziningharakatini idora qila olishi 
yuzasidan materiallar yig‘ish mumkin. Ishchining dastgoh yonidagi faoliyatini kuzatish natijasida 
uning o‘z diqqatini taqsimlashi, qiyin damlarda o‘zini tutishi, imoishoralari, tashqi 
qo‘zg‘atuvchidan ta’sirlanish darajasi haqida keng ma’lumotlar yig‘iladi. Keksalarning muloqot 

---

jarayonini kuzatish ularning xarakteri, nutq faoliyati, histuyg‘usi, ekstravertivligi yoki 
intravertivligi, qiziquvchanligi va ruhiyatining boshqa xususiyatlarini aniqlash demakdir. 
Tashqi kuzatishda ba’zan tafakkur bo‘yicha ham ma’lumotlar olish: ish ustidagi kayfiyatini, 
fikrning muayyan ob’ektga yo‘naltirilganini, tashqi qo‘zg‘atuvchilarta’siriga berilmaslikni, 
chehradagi tashvish va iztirobni, ko‘zdagi g‘ayritabiiylikni, shuningdek, sinchkovlik, teranlik, 
termulish kabi ruhiy holatlarni kuzatib, tafakkurning kechishidagi o‘zgarishlarni aniqpash 
mumkin. Bo‘lardan tashqari, qo‘lning titrashi, asabiylashish, nutqning bo‘zilishi, hissiyotning 
beqarorlashuvi ham inson ruhiyatidagi o‘zgarishlar bo‘yicha ma’lumot beradi. 
Psixologiya fanida o‘zini o‘zi kuzatishdan (introspeksiyadan) ham foydalaniladi. Ko‘pincha 
tajribali psixolog yoki malakali mohir o‘qituvchi, salohiyatli rahbar o‘zini o‘zi kuzatish orqali 
ilmiy xulosa chiqara biladi. Masalan, o‘z tafakko‘rini kuzatib o‘zidagi emotsional o‘zgarish 
haqida, shuningdek, tafakkurning ichki mexanizmlari vujudga kelishi va kechishi to‘g‘risida 
ma’lumot oladi. Natijada tafakkurning sifati, mazmuni, mohiyati va qay tarzda, qanday tezlikda, 
qay shaklda ro‘y berishini kuzatadi. 
Chet el psixologiyasida o‘zini o‘zi kuzatishning inson ruhiyatini o‘rganishdagi rolini 
ifodalovchi ilmiyamaliy materiallar to‘plangan. Introspeksiya yo‘nalishining yirik namoyandalari 
o‘zlarini o‘zlari kuzatganlar va to‘plagan materiallarini tahlil qilib, umumiy psixologik 
qonuniyatlarni yaratishga harakat qilganlar. Lekin inson turli vaziyatlarda o‘zini bir xil boshqara 
olmaydi va shuning uchun bu metodning ilmiy ahamiyati unchalik katta emas. 
Shunday qilib, kuzatish metodining qulay va samarali jihatlari bilan birga zaif gomonlari 
ham mavjud. Shu sababli insonning murakkab psixikasi boshqa metodlardan foydalanib tadqiq 
qilinadi.