Qidiruv va ta d q iq o t ishlarining vazifalari

G idrotexnika inshootlarini loyihalash.
Qidiruv va ta d q iq o t ishlarining vazifalari
Chizmalar, hisobiy-tushuntirish bayonidan va smetalardan tashkil topgan
texnik hujjatlar to'plam i inshootning loyihasi deyiladi.
G idrotexnika inshootlarini loyihalashda quriladigan obyektning texnikiqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq ekanligi, suv xo'jaligida uning kompleks
masalalam i hal qila olishi mumkinligi, inshootning m ustahkam va ekspluatatsiya qilishga qulay bo'lishini, xizmat qilish m uddatini uzaytirishni
va hududning sanitariya sharoitlarini hisobga olish kerak.
• 13
G idrotexnika inshootlarining loyihasini tuzishda va ularni qurishda
qurilish muddatlarining qisqa bo'lishi, qurilishdagi ishlarning keng miqyosda
mexanizatsiyalashtirilishi va mahalliy qurilish m ateriallaridan k o ‘proq
foydalanilishi ham da inshootlam ing m ustahkam , arzon b o ‘lishi va yaxshi
ishlashi ko‘zda tutilishi zarur.
Gidromeliorativ qurilishlarning loyihalari ikki bosqichga: loyiha topshirig'i
va texnik loyihaga b o ‘linadi.
Loyiha topshirigNda qurilishga moMjallangan inshootning texnik-iqtisodiy
jihatdan maqsadga muvofiq ekanligi va qurish imkoniyatlarining mavjudligi
aniqlanadi. B unda inshootning quriladigan o'rni, gidrouzel inshootlarining
joylashuvining bir nechta variantlari ishlab chiqiladi va qurilish smetalari
tuziladi. Keyin esa kolrib chiqilgan variantlardan iqtisodiy arzoni tanlanib,
texnik loyiha tuzish uchun tadqiqot ishlarini o ‘tkazish, reja, sm etalar tuzish
dasturlari ishlab chiqiladi.
Loyiha to p sh irig ‘ini bajarishda tegishli ad ab iy o tlard a k o ‘rsatilgan
m a ’lum otlardan, ilgari o ‘tkazilgan tadqiqot ishlari va loyiha materiallari,
shuningdek, inshoot quriladigan yemi ko‘zdan kechirishda olingan materiallardan foydalaniladi.
Texnik loyiha inshoot qurilishi tanlangan variant uchun tuziladi. Texnik
loyiha tasdiqlangandan solng, qidiruv ishlari m a'lum otlariga asoslanib,
ham m a m uhandis-texnik (gidravlik, gidrotexnik, statik) hisoblar bajarilib,
inshootning oMchamlari aniqlanadi. Qurilish ishlarini bajarish, tashkil qilish
loyihasi tuziladi, uskunalar va jihozlar kerakli parametrlari soni aniqlanadi
ham da qurilishning bosh smetasi tuziladi.
Q idiruv va tadqiqot ishlarining vazifalari. G idrotexnika inshootlarini
to ‘g ‘rlJoyihalash va uni muvaffaqiyatli qurish uchun boshlang‘ich m a ’lum o tla r b o ‘lm o g ‘i lozim . B uning u c h u n loyihalash b o sqichlari bilan
cham barchas bog‘liq gidrotexnik qidiruv va tadqiqot ishlari olib boriladi.
G idrotexnika inshootlarini loyihalash va qurish uchun quyidagi turdagi
qidiruv va tekshiruv ishlari bajariladi:
— gidrogeologik tadqiqotlar — bunda daryo suvining rejimi, y a’ni bir
necha yillar davom ida har sekundda oqib keladigan suvning miqdori va bu
suv bilan oqib keladigan loyqalarning miqdori ham da sifati o ‘rganiladi;
— geologik va gidrogeologik tadqiqotlar — bunda qurilish hududining
geologik va gidrogeologik tavsifi tuziladi, inshoot zaminidagi gnm tlarining
mustahkamligi, yer osti suvlarining rejimi, uning chuqurligi, suv sarfi (debit),
gruntlarning filtratsiya va fizik-mexanik xossalari o'rganiladi;
— topografik tadqiqotlar — bunda inshoot quriladigan hududning rejasi,
bo’ylama va ko’ndalang kesimlari, suv havzasi yuzi va inshootning hududi
loyiha bo’yicha aniq holati ko’rsatiladi;
— qurilish-ishlab chiqarish tadqiqotlari — bunda qurilishni ta ’minlash
uchun suv, energiya, yoqilg’i, qurilish materiallari, yo’llar va qurilish uchun
zarur b o ’lgan boshqa sharoitlar o ’rganiladi.
14
V ariantli loyihalashda o‘xshashlikdan foydalanish. Variantli o lxshashlikda
ayrim inshootlar konstruksiyalarini qabul qilishda, b a ’zi bir holatlar uchun
oldin qurilgan o ‘xshash in shootlar (loyihani qaysi joyda q o ‘llash) va
namunaviy loyiha bo‘yicha (tuproqli to ‘g‘onlar qiyaliklari qoplamalari, drenaj
q u rilm a la r, g id ro e le k tro s ta n s iy a la r b in o sin in g yig‘m a te m ir - b e to n li
elem entlari, qolip plitalari) konstruksiyalari qoMlaniladi. Juda m ukam m al,
iqtisodiy jihatdan tejamli loyihalarni keng q o ‘llash gidrotexnika inshootlarini
loyihalashda mustaqil ahamiyatga ega bo'lgan usullardan biridir.
M e ’yoriy hujjatlar. H ar qanday inshootni loyihalash va qurish m e ’yoriy
hujjatlar asosida olib boriladi. U lardan asosiysi Q M Q (Qurilish m e ’yorlari
va qoidalari) bo'lib, u loyihalash va qurilish tashkilotlari uchun majburiy
(shart) bo'lgan hujjat hisoblanadi. Q M Q to'rt qismdan tashkil topgan bo'lib:
— Q M Q 1-qism — «U m um iy holatlar» — m e’yoriy hujjatlar tizimi
o'm atiladi, qurilish terminalogiyasini, bino va inshootlar tasnifini, model
o 'lcham lar tayinlanish qoidalari va qurilishga ruxsat berish;
— Q M Q 2-qism — «Loyihalash m e ’yorlari» — har xil muhandislik
inshootlarini va loyihalashning um um iy masalalariga tegishli talablar berish;
— Q M Q 3-qism — «Ishlab chiqarish qoidalari va ishlarni qabul qilish»
qurilishni tashkil qilish masalalarini, qurib bitkazilgan bino va inshootlarni
foydalanishga qabul qilishdagi talablar;
— Q M Q 4 -q ism — «S m eta m e ’yorlari va qoidalari» — in sh o o t
e lem en tlarin i barpo etish u c h u n k o 'rsa tm a la rn i va qurilish ishlarida
yiriklashtirilgan sm eta m e’yorlari, qurilishning sm eta bahosini o 'z ichiga
oladi.
F o y d a la n ish d a qulay b o 'lis h i u c h u n Q M Q sh ifrla n a d i, m asalan ,
Q M Q 2. 06. 01—97, bunda birinchi raqamli qism tartib raqam i belgisi,
ikkinchi raqam bobning tartib raqami belgisini, oxirgisi esa ushbu bobning
tasdiqlangan yili. Bob tartib raqami to'g'risida uning m atn qismi yoziladi,
keltirilgan misolda bu «G idrotexnika inshootlari» bo'ladi.
B undan tashqari, O'zdavarxqurilish (O 'zbekiston Davlat arxitektura
qurilish) qo'm itasi to m onidan qurilishning alohida turlari bo'yicha Q M
(qurilish m e ’yorlari) belgili m e’yoriy hujjatlar chiqarilmoqda. U lar ham
shifrga va m e ’yoriy nom lanishga ega, masalan, Q M 123—60 «Qoyatosh
zaminli betonli gravitatsion to 'g 'o n n i loyihalash texnik shartlari». Bunda
birinchi raqam m e ’yoriy hujjatning birinchi raqamini, keyingisi esa tasdiqlangan yilini belgilaydi.
Konstruksiyaning ag‘darilish (qulash) b o ‘yicha ustuvorligini tekshirish
uchun gorizontal ag‘daruvchi va vertikal ushlab turuvchi kuchlarning
ag‘darilish qirrasini xarakterlovchi «К» nuqtaga nisbatan m om entlarini
hisoblaymiz:
56
М * , + 5 , У + 4 У = 1 1 , 8 4 ^ + 1 0 6 , 5 ^ = 186,4 k N - m
M u s b = N ^ X o + N ' - X ' + N r - X r + P ^ + b - t x) X 0 =
= 40,0 • 0,704 + 34,5 • 1,47 + 187,9 • 2,07 +
+5(2,2 + 0,5 - 0,3) • 2.0 = 480,2 kN ■ m.
Yuqoridagi hisobda
X 0 = f i - 0 , 5 ( 5 2 + r 2 -Z ,) = 3 ,2 - 0 ,5 ( 2 ,2 + 0 , 5 - 0 , 3 ) = 2,0 m.
Ag‘darilish b o ‘yicha ustuvorlik sharti:
т т ^ = = 2,58 > y_ = 1,2, dem ak, ustuvorlik ta ’minlangan.
M agti 186,4
Poydevor o'lcham larining yetarlilik shartini zaminga uzatiladigan bosim
bo'yicha tekshirish. Poydevor tubining shartli / = lm uzunlikdagi yuzasini
va bu yuzaning qarshilik m om entlarini hisoblaymiz:
A = £ . / = 3 ,2 -1 ,0 = 3,2 m 2 Ж = ^ = « 1,71 m 3.
6 6
Konstruksiyaga ta ’sir qiluvchi barcha kuchlarning poydevor og‘irlik
markaziga nisbatan m om entlarining yig‘indisi:
и = y ? + M n i - M u!h = + 1 8 6 ,4 - 480,2 = 145,2 k N /m .
Z a m in g a u z a tila d ig a n b o sim n in g o 'r t a c h a m ak sim al va m in im al
qiymatlarini aniqlaymiz va zam in tuprog‘ining qarshilik bo‘yicha chegaraviy
shartlarini tekshirib ko'ramiz:
^ = 5 r = 3 T = 85’8 < я = 225 kN /m 2;

p	+ M _ 274,4 + 145,2.
^	A - W	3,2 ~ 1,71 ’

Ртлк = 170,7 <1,2/? = 270 k N / m 2;
Pmin= 0 , 8 5 > 0 ,
dem ak, zam in tuprog‘ida ruxsat etilgan Goiz) deformasiyalar hosil qiluvchi
buzilish sodir b o ‘lmaydi.