Qishlоq хo`jаligidа tаbiiy rеsurslаr vа ulаrdаn fоydаlаnish iqtisоdiy sаmаrаdоrligi

4. Qishloq xo’jaligida tabiiy resursidan foydalanish samaradorligini yanada oshirish yo’llari.
Mamlakatimiz aholisining soni so’nggi yillarda 600-650 ming kishiga oshayotganligi, shu bilan birga sanoat korxonalari soni va ishlab chiqarish quvvatlarining ko’payishi qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan talabni oshirmoqda. Ushbu talabni qondirish va mamlakatimizda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun mavjud qishloq xo’jalik tabiiylaridan samarali foydalanish talab etiladi.
Tabiiy resursidan foydalanishni yanada takomillashtirishda rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg’or tajribalarini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
Qishloq xo’jaligida tabiiydan foydalanish sohasida Xitoy tajribasi.
Xitoy Xalq Respublikasining hayratlanarli iqtisodiy o’sishi aynan qishloq xo’jaligidan boshlangan. 1978-yilning dekabr oyida Xitoyning Anxuey provinsiyasidagi Syaogang nomli qishlog’ida 21 ta oila yashar edi. Boshqa qishloqlar kabi bu tabiiyda ham ocharchilik hukm surmoqda edi. Qishloq faollari tajriba o’tkazishadi: jamoa bo’lib ishlatilayotgan umumiy tabiiylarni o’sha 21 oilaga bo’lib berishga qaror qilishadi – har bir oila o’ziga biriktirilgan tabiiyda dehqonchilik qilishi uchun.
Kichkina qishloqda o’tkazilgan mazkur kichkina islohot yaxshi natija berdi. Bu ijobiy natija xabari hokimiyat tepasiga kelgan va
“Islohot va ochiqlik siyosati”ni e’lon qilgan Den Syaopinga yetib boradi. 1979-yilda mamlakat rahbarlari o’rtasida turli fikr va qarashlar to’qnashadi va natijada hamma narsani jamoalashtirish, davlatlashtirish siyosatidan chekinib, qishloqlarda oilaviy dehqon va hunarmandchilik xo’jaliklarini tiklash, shaxsiy manfaatdorlik omilini kuchaytirish tarafdorlari ustun keladi – islohot o’tkazishga qaror qilinadi. Kichkinagina Syaogang qishlog’i tajribasi dastlab Xitoyning bir provinsiyasida sinab ko’rilib, yaxshi natijaga guvoh bo’lingandan keyin uni butun Xitoy miqyosida qo’llashga kirishiladi. 180 million oilaga avvaliga 1-3 yilga, keyin 50 yil va undan uzoq muddatga ijaraga tabiiy ajratib beriladi. Natijada, 180 million oila iqtisodiy faol qatlamga aylana boshladi. Aynan shu omil barchasidan yuqori qo’yildi.
Saldan keyin “dehqon xo’jaliklari mas’uliyati siyosati” deb nom olgan tadbirlar amalga oshirildi. Bu tadbirlar doirasida dehqonlar o’zi yetishtirgan mahsulotning bir qismini erkin narxda sotishi mumkin qilindi. Qishloqlarda qishloq xo’jaligi mahsulotlari bozorlari vujudga keldi. Biroq bu boshlanishi edi. 1981-yilga kelib, 98 foiz ekin tabiiylari dehqon oilalari tasarrufida edi. Xitoy Konstitutsiyasida fuqarolarning xususiy mulkchilik huquqlari biriktirildi, bu ham qishloqlarda xususiy tashabbusni qo’llab-quvvatlovchi omil bo’ldi.
Dehqonlar o’z manfaatlarini ko’zlab, o’z ixtiyorlari bilan kichik kooperativlarga, keyin esa assotsiatsiyalarga birlasha boshlashdi. 1985yilda Xitoy o’zining ko’p sonli aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlab, don eksport qila boshladi.
Xitoy dehqonlari boyigani sayin o’z ehtiyojlari uchun moddiytexnika resurslarini, sanoat mollarini sotib ola boshlashdi. Sanoat mollariga talab orta boshladi va bu sanoat rivojiga turtki berdi. Xususan, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining ko’paygani qayta ishlash sanoati rivojini ta’minladi – “zanjir” ishga tushdi. Umuman olganda, Xitoy qishloqlarida o’tkazilgan islohot kichik xo’jaliklarni har tomonlama rivojlantirish zamirida ulkan salohiyat borligining yorqin namunasidir. Biz o’rganayotgan holatda, agrar sohasi islohoti boshqa barcha sohalarning rivojiga xizmat qildi, Xitoyning og’ir kunlarida siyosiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minladi. 2004-yilga kelib Xitoy qishloqlarida 22 milliondan oshiq korxonalar yuzaga keldi, 138 million odam bu korxonalarda ish bilan band bo’ldi.
Xitoydagi qishloq xo’jaligi islohotidan olinadigan muhim xulosalar bor va aynan shu xulosalarni anglash biz uchun muhimdir. Xitoy qishloq xo’jaligida amalga oshirilgan ushbu islohot, ya’ni jamoa bo’lib ishlatilgan tabiiylarning oilalarga bo’lib berilishi ulkan o’zgarishlarni keltirib chiqardi – “zanjirli reaksiya”ni paydo qildi. Yana shuni aytish kerakki, Xitoy hukumatidan qishloqlarni isloh qilish deyarli hech narsa talab qilmadi, shunchaki jamoa xo’jaliklariga barham berilib, tabiiylar oilalarga bo’lib berildi. Sohada ijobiy o’zgarishlar esa o’z-o’zidan keldi – moddiy manfaatdorlikning yuksalishi hisobiga dehqonlarning faollashuvi orqali.
Bu kabi islohot O’zbekistonning yaqin tarixida ham amalga oshirilgan. Mustaqillikning ilk davrida yuzaga kelgan qiyin iqtisodiy vaziyatdan chiqib ketish uchun qishloq aholisiga shaxsiy yordamchi xo’jaliklarini yo’lga qo’yish uchun tomorqa sifatida tabiiy ajratib berildi, jamoa va davlat xo’jaliklari tabiiylari oilaviy pudrat asosida oilalarga berildi. Aynan shu islohot natijasida iqtisodiy tang holatdan chiqib ketishga muvaffaq bo’lingan edi. Chunki bir necha million oila o’z tabiiyida qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtira boshladi, yetishtirgan mahsulotlarini o’z iste’moli uchun sarfladilar, ortiqchasini mamlakat ichki bozorlarida sotdilar. Ayrim oilalar esa o’zlari yetishtirgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini MDH mamlakatlari bozorlariga olib borib sota boshladilar. Qishloqlarda iqtisodiy hayot “qaynadi”, mamlakatga valyuta kira boshladi. Bu holat davlat tomonidan hech qanday mablag’ sarflanmasdan, shunchaki tabiiyda ishlashga xohish bildirgan oilalarga tabiiy berish orqali amalga oshirildi. Tabiiyki, moddiy ahvoli yaxshilangan qishloq ahli o’zlariga kerakli tovarlarni sotib ola boshladi, xizmatlardan foydalandilar. Bu esa iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari – sanoat va xizmat ko’rsatishning rivojlanishiga turtki berdi. Xuddi Xitoydagi kabi zanjirli reaksiya ishga tushayotgan edi. Biroq, keyinchalik O’zbekistonda qishloq xo’jaligi tarmog’ida faoliyat yuritayotgan tovar xo’jaliklarini mustaqil dehqonlarga aylantirib borish, tabiiy egalari sonini ko’paytirish o’rniga, aksincha, davlat buyurtmasi asosida faoliyat yurituvchi xo’jaliklarga aylantirish yo’lidan borildi.
So’nggi yillarda prezidentimiz Sh.Mirziyoyev tashabbusi bilan qishloq aholisiga tabiiylarni ijara asosida berishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, fermer xo’jaliklari tabiiylaridan “Yoshlar daftari” va “Ayollar daftari”ga kiritilgan kam ta’minlangan oilalarga tabiiylar qisqa muddatli ijaraga berilmoqda. Bundan tashqari, Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev 2021-yil 1-2-iyun kunlari Surxondaryo viloyatiga tashrifi chog’ida Surxondaryoda boshlanayotgan tajriba asosida ishsiz aholiga qishloq xo’jaligi tabiiylarini 10 yil muddatga dehqonchilik qilish bilan shug’ullanish uchun ijaraga berish tartibi joriy qilinishi, 2021-yildan boshlab qariyb 100 ming gektar g’alladan bo’shagan tabiiy maydonlari aholiga dehqon xo’jaligi tashkil etish uchun berilishini ma’lum qildi. Bu kabi islohotlar tabiiydan foydalanish bo’yicha rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg’or tajribalariga mos keladi va kelgusida o’zining ijobiy natijalarini beradi.
Ba’zi mamlakatlarda tabiiy huquqlariga to’g’ridan-to’g’ri cheklovlardan tashqari bilvosita xarakterga ega, lekin undan kam bo’lmagan samaraga ega chora-tadbirlar ham muvaffaqiyat bilan qo’llanilmoqda. Masalan, ushbu maqsadlarda Angliyada quyidagi tartibga solish vositalari ishlatiladi: tabiiy oldi-sotdi bitimlariga yuqori soliq stavkalari; tabiiy sotib olishda kredit uchun yuqori foizlar; tabiiyni sotib olish uchun kredit rasmiylashtirishda sezilarli byurokratik to’siqlar va hokazo.
Xorij mamlakatlarining tabiiy resurslaridan foydalanish jarayonlarini boshqarish tajribalarini umumlashtirish quyidagi xulosalarni keltirib chiqarishga imkon beradi:

• 
  dunyoning hech bir mamlakatida tabiiyga cheklanmagan mulkchilik mavjud emas, har qanday mulk shaklining amal qilishi jamiyat va davlat manfaatlarining ustunligini ta’minlashni inobatga oladi;
• 
  barcha rivojlangan mamlakatlarda davlat tabiiy munosabatlarini huquqiy va iqtisodiy tartibga solish, tabiiy resurslaridan foydalanish va ularni saqlash bo’yicha nazoratni amalga oshirish orqali tabiiy munosabatlariga faol aralashadi;
• 
  tabiiy bozori (ayniqsa qishloq xo’jalik tabiiylariga nisbatan) davlat tomonidan qat’iy chegaralanadi va nazorat qilinadi, bu tabiiy uchastkalari bozori aylanmasi tezligida namoyon bo’ladi;
• 
  rivojlangan xorijiy mamlakatlarda tabiiy resurslarini boshqarishda davlatning yetakchilik rolini saqlash uchun mulkchilikdan tabiiy uchastkalari ijarasiga o’tish ustuvorligiga erishish tendensiyasi shakllanmoqda;
• 
  dunyoning barcha mamlakatlarida unumli qishloq xo’jaligi tabiiylarining noqishloq xo’jalik ehtiyojlari uchun ajratilishidan himoyalash maqsadida qishloq xo’jalik tabiiy egaligi va tabiiydan foydalanishning ustuvorligi tamoyillari rasman e’lon qilingan va qat’iyan amalga oshiriladi.

Qishloq xo’jaligi tabiiylaridan foydalanishni yanada takomillashtirish bo’yicha davlat siyosatini ishlab chiqishda rivojlangan davlatlarning ilg’or tajribalari, xalqimizning milliy mentaliteti va mahalliy sharoitlarni inobatga olish yuqori samaraga erishish imkonini beradi.
Respublika hududi o’ziga xos tuproq va iqlim sharoitiga ega bo’lib, tabiiy drenajning yetishmasligi, tabiiy osti suvlari minerallashuvi darajasining yuqoriligi natijasida bir qator hududlar “birlamchi sho’rlangan”. Shu bilan birga, suv resurslaridan oqilona foydalanmaslik va boshqa antropogen omillarning salbiy ta’siri natijasida ayrim hududlarda tabiiylarning “ikkilamchi sho’rlanishi” kuzatilib, 45,7 foiz sug’oriladigan tabiiy maydoni turli darajada sho’rlangan. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda tabiiy resurslaridan samarali foydalanish talab etiladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida 2020-yilda 91 ming gektar tabiiy maydoni qaytadan foydalanishga kiritildi.
Tabiiy resurslaridan to’liq va samarali foydalanish uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim:

• 
  tabiiy islohotlarini doimiy takomillashtirib borish;
• 
  meliorativ holati yomonlashgan tabiiylarda irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini o’z vaqtida va sifatli amalga oshirish;
• 
  zamonaviy, samarali texnikalarni, ilg’or texnologiyalarni qishloq xo’jalik ishlab chiqarishiga joriy etish;
• 
  ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan almashlab ekishni yo’lga qo’yish;
• 
  ekologiyaga salbiy ta’sir ko’rsatmagan holda mahalliy va mineral o’g’itlardan oqilona foydalanish;
• 
  agrotexnik tadbirlarni sifatli va o’z vaqtida amalga oshirish;
• 
  ishchi va xizmatchilarni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish bilan bog’liq bo’lgan masalalarni hal etish;
• 
  tabiiy munosabatlarini takomillashtirish va erkinlashtirish.

Qishloq xo’jaligi tabiiylaridan oqilona foydalanish tadbirlarini quyidagi to’rtta guruhga ajratish mumkin:
1) tashkiliy tadbirlar, bunga quyidagilar kiradi:

• 
  ilmiy asoslangan tabiiy tuzish;
• 
  hududlar bo’yicha ishlab chiqarish kuchlarini oqilona joylashtirish;
• 
  yagona tabiiy monitoringi tizimini olib borish;
• 
  davlat tabiiy kadastrini to’liq amalga oshirish;
• 
  davlat va jamoat ekspertizasini yo’lga qo’yish;
• 
  tabiiydan foydalanish va uni muhofazalash nazoratini kuchaytirish va hokazo.

2) huquqiy tadbirlar, bunga quyidagilar kiradi:

• 
  tabiatni muhofaza qilish qonunchiligi normalarini takomillashtirish;
• 
  tabiiy resurslar qonunchiligi normalarini takomillashtirish;
• 
  tabiiydan foydalanish normalarini takomillashtirish;
• 
  ekologik huquqiy mexanizmni takomillashtirish;
• 
  tabiiy huquqbuzarligiga nisbatan jazoning muqarrarligini ta’minlash va hokazo.

3) iqtisodiy tadbirlar, bunga quyidagilar kiradi:

• 
  holati yomon tabiiylarni imtiyozli soliqqa tortish;
• 
  tuproq muhofazasi tadbirlarini kreditlash;
• 
  qishloq xo’jaligida faoliyat yurituvchi tadbirkorlarning tabiiy va suvdan samarali foydalanish bo’yicha manfaatdorligini oshirish;
• 
  tabiiylarni rekultivatsiya qilish (qayta tiklash) va meliorativ holatini yaxshi-lashga davlat tomonidan beriladigan ko’makni takomillashtirish va hokazo.

4) texnologik tadbirlar, bunga quyidagilar kiradi:

• 
  tabiiylarni tubdan rekultivatsiyalash va meliorativ holatini yaxshilash texnologiyalarini ishlab chiqish;
• 
  almashlab ekish tizimini joriy etish va unga qat’iy amal qilish;
• 
  noqishloq xo’jalik va sanoat o’zlashtirishning yagona texnologiyasini yaratish;
• 
  tabiiylarni qayta tiklash texnologiyalarini joriy etish;
• 
  talab etiladigan joylarda ixotazorlar tashkil etish;
• 
  erroziyaga qarshi kurash tadbirlari va sellarning salbiy oqibatlari oldini olish inshootlarini barpo etishni yanada rivojlantirish va hokazo.