Qishlоq хo`jаligidа tаbiiy rеsurslаr vа ulаrdаn fоydаlаnish iqtisоdiy sаmаrаdоrligi

1. Tabiiy resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati va o’ziga xos xususiyatlari

QISHLОQ ХO`JАLIGIDА TАBIIY RЕSURSLАR VА ULАRDАN FОYDАLАNISH IQTISОDIY SАMАRАDОRLIGI.
Reja:

1. Tabiiy resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati va o’ziga xos xususiyatlari.

2. Tabiiydan foydalanish holati va samaradorligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar, ularni aniqlash tartibi.

3. Tabiiy to’g’risidagi me’yoriy hujjatlar. Tabiiy monitoringi va davlat tabiiy kadastri.

4. Qishloq xo’jaligida tabiiy resursidan foydalanish samaradorligini yanada oshirish yo’llari.

1. Tabiiy resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati va o’ziga xos xususiyatlari.
Tabiiy tabiat mahsuli bo’lib, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida muhim ahamiyatga ega. Chunki u mazkur tarmoqning asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi. Tabiiyga urug’, ko’chat ekib, ishlov berish natijasida turli xildagi mahsulotlar yetishtiriladi. Demak, tarmoqda yetishtiriladigan barcha turdagi mahsulotlar tabiiydan, suvdan foydalangan holda olinadi. Ingliz iqtisodchisi Uilyam Petti tabiiy resursiga “tabiiy barcha boyliklarning onasidir” - deb ta’rif bergan.
Tabiiydan foydalanishda uning quyidagi o’ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir:

1. tabiiyning tabiat mahsuli ekanligi. Boshqa asosiy vositalar, ya’ni binolar, inshootlar, kombaynlar, traktorlar va boshqalar inson mehnatining mahsulidir. Zaruriyat bo’lganda ular inson tomonidan ishlab chiqarilishi mumkin, lekin tabiiyni inson yarata olmaydi;

   
   

2. tabiiy maydonining cheklanganligi va takror ishlab chiqarilmasligi. Ona zamin tabiatan cheklangan, uning maydonini inson kengaytira olmaydi. Chunki u tabiat mahsuli hisoblanadi. Boshqa asosiy vositalarni, masalan traktorlarni, mashinalarni talabni qondirish maqsadida ko’plab ishlab chiqarish mumkin;

   
   

4. tabiiy – qishloq xo’jaligining abadiy ishlab chiqarish vositasidir.

   
   

Respublika hududida mavjud bo’lgan tabiiylardan qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishda bizdan oldingi avlodlar foydalangan, hozirgi davrda biz foydalanmoqdamiz, kelajakda esa avlodlarimiz foydalanadi. Jamiyat rivojlanishi natijasida ayrim ishlab chiqarish vositalari takomillashtirilishi natijasida o’z o’rnini boshqasiga bo’shatib beradi. Masalan, bir paytlar tabiiyni shudgorlashda qoramollar va omochdan foydalanilgan bo’lsa, keyinchalik fan-texnika taraqqiyoti natijasida qudratli traktorlar va pluglar ularning o’rnini egalladi. Lekin tabiiy qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish vositasi sifatida abadiy qolaveradi, chunki uni boshqa vosita bilan almashtirib bo’lmaydi;

4. tabiiyni qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish maqsadida bir joydan ikkinchi joyga ko’chirib bo’lmasligi. Tabiiydan joylashgan o’rnida oqilona foydalanish mumkin. Lekin ishlab chiqarish vositalari bo’lgan mashina va traktorlarni talab etilgan joyga olib borib, turli xildagi ishlarni amalga oshirish, bino-inshootlarni ham talab etilgan joyga qurish mumkin;

   
   

5. tabiiyning yuqori qatlami hisoblangan tuproq unumdorligining mavjudligi. Asrlar davomida tashqi ta’sirlar, ya’ni quyosh nuri, yog’ingarchilik, chirindilar tushishi va boshqalar ta’sirida tabiiyning tabiiy unumdorligi shakllanadi. Tuproqning tabiiy unumdorligi - tabiat mahsulidir. U tabiatning ta’siri natijasida uzoq yillar mobaynida shakllanadi. Uning holati quyosh nuri hamda yog’ingarchilik miqdoriga, shamol va suvlarning ta’siriga bog’liqdir. Sayyoramizdagi tabiiylarning tabiiy unumdorlik darajasi turlicha bo’ladi. Agar tuproqqa vaqtida ishlov berilsa, o’g’itlansa, uning unumdorlik darajasi ortib borish xususiyatiga ega. Lekin boshqa asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi oqibatida jismoniy jihatdan eskiradi. Ular vaqt o’tishi bilan fan-texnika taraqqiyoti natijasida ma’naviy jihatdan ham eskiradi. Lekin tabiiydan oqilona, samarali foydlanilsa, u yaroqsiz holga kelmaydi, unumdorligi oshib borishi mumkin. Ammo bu, uning unumdorligi cheksiz oshib borishini anglatmaydi. Shunday ekan, tabiiyning unumdorligidan tadbirkorlik bilan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

   
   

1998-yil 30-aprelda qabul qilingan Tabiiy Kodeksining 8-moddasiga ko’ra O’zbekiston Respublikasida tabiiy fondi tabiiylardan foydalanishning belgilangan asosiy maqsadiga ko’ra quyidagi toifalarga bo’linadi:

1. qishloq хo’jaligiga mo’ljallangan tabiiylar - qishloq хo’jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yoki ana shu maqsadga mo’ljallangan tabiiylar. Qishloq хo’jaligiga mo’ljallangan tabiiylar sug’oriladigan va sug’orilmaydigan (lalmikor) tabiiylar, haydaladigan tabiiylar, pichanzorlar, yaylovlar, ko’p yillik mevali dov-daraхtlar va tokzorlar egallagan tabiiylarga bo’linadi;

   
   

2. aholi punktlarining (shaharlar, posyolkalar va qishloq aholi punktlarining) tabiiylari - shaharlar va posyolkalar, shuningdek qishloq aholi punktlari chegarasi doirasidagi tabiiylar;

   
   

3. sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo’ljallangan tabiiylar - ko’rsatilgan maqsadlarda foydalanish uchun yuridik shaхslarga berilgan tabiiylar;

   
   

4. tabiatni muhofaza qilish, sog’lomlashtirish, rekreatsiya maqsadlariga mo’ljallangan tabiiylar - alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar egallagan, tabiiy davolash omillariga ega bo’lgan tabiiylar, shuningdek ommaviy dam olish va turizm uchun foydalaniladigan tabiiylar;

   
   

5. tariхiy-madaniy ahamiyatga molik tabiiylar - tariхiy-madaniy yodgorliklar joylashgan tabiiylar;

   
   

6. o’rmon fondi tabiiylari - o’rmon bilan qoplangan, shuningdek o’rmon bilan qoplanmagan bo’lsa ham, o’rmon хo’jaligi ehtiyojlari uchun berilgan tabiiylar;

   
   

7. suv fondi tabiiylari - suv obyektlari, suv хo’jaligi inshootlari egallagan tabiiylar va suv obyektlarining qirg’oqlari bo’ylab ajratilgan mintaqadagi tabiiylar;

   
   

8. zahira tabiiylar.

   
   

O’zbekiston Respublikasining ma’muriy chegarasidagi tabiiy maydoni 44896,9 ming gektarni tashkil qiladi. 2020-yil 1-yanvar holatiga qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchilar ixtiyoridagi tabiiy maydoni 20761,6 ming gektarni tashkil etgan (1jadval).

1-jadval Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchilar ixtiyorida bo’lgan tabiiylar tarkibi, 2020-yil 1-yanvar holatiga, ming gektar

	Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchilar ixtiyorida bo’lgan jami maydon	Shundan:
		Qishloq xo’jaligi tabiiylari	Tomorqa sifatida foydalaniladigan tabiiylar	Boshqalar (o’rmonzor va boshqalar)
O’zbekiston Respublikasi	20761,6	16025,6	644,6	4091,4
Qoraqalpog’iston Respublikasi	3260,3	2200,0	40,4	1019,9
Andijon	363,7	249,7	43,4	70,6
Buxoro	3441,7	2582,0	56,9	802,8
Jizzax	1400,7	1139,1	31,1	230,5
Qashqadaryo	2322,7	1944,1	73,8	304,8
Navoiy	4501,8	3988,7	24,3	488,8
Namangan	490,0	279,6	47,4	163,0
Samarqand	1476,4	1201,6	79,5	195,3
Surxondaryo	1357,1	1000,3	58,4	298,4
Sirdaryo	370,2	281,6	17,3	71,3
Toshkent	778,2	584,5	55,7	138,0
Farg’ona	561,1	313,8	65,0	182,3
Xorazm	437,7	260,6	51,4	125,7

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
O’zbekiston Respublikasining tabiiy fondi Kadastr agentligi tomonidan har yili 1-yanvar holati bo’yicha korxona, muassasa va tashkilotlarning tabiiylaridagi barcha o’zgarishlar to’g’risidagi ma’lumotlar, xo’jaliklar tomonidan tabiiy hisobi hujjatlari asosida tuzilgan hamda tuman, shahar va viloyat hokimlarining qarorlari bilan tasdiqlangan yillik tabiiy hisobotlarini respublika bo’yicha umumlashtirish natijasida tuziladi.
2020-yil 1-yanvar holatiga ko’ra, qishloq xo’jaligi korxonalari va tashkilotlari tabiiylarning umumiy maydoni mamlakatimiz tabiiy fondining 46,2 foizini tashkil qiladi.
2-jadval Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi tabiiydan foydalanuvchilar ixtiyoridagi tabiiylarning tarkibi (1 yanvar holatiga, ming gektar)

	Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi tabiiydan foydalanuvchilar ixtiyoridagi tabiiy maydoni		shu jumladan:
		haydaladigan tabiiylar	ko’p yillik o’simlik- lar	pichanzor va yaylovlar	boshqa tabiiylar
2017	20174,0	4014,8	371,2	11020,6	4767,4
2018	20261,6	3999,0	376,8	11091,5	4794,3
2019	20236,3	3988,5	383,1	11028,3	4836,4
2020	20761,6	3998,5	388,7	11559,7	4814,7

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2020-yilda 2017-yilga nisbatan qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi tabiiydan foydalanuvchilar ixtiyoridagi tabiiy maydoni 587,6 ming gektarga ko’paygan. Shu davrda haydaladigan tabiiylar 16,3 ming gektarga kamaygan, ko’p yillik o’simliklar maydoni 17,5 ming gektarga, pichanzor va yaylovlar maydoni 539,1 ming gektarga, boshqa tabiiylar esa 47,3 ming gektarga ko’paygan.
Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida sug’oriladigan tabiiylar muhim ahamiyatga ega. Chunki mamlakatimiz iqlim sharoitida dehqonchilik asosan sug’oriladigan maydonlarda amalga oshiriladi. Turli mavsumlarda yog’ingarchiliklar ko’rinishida tushadigan tabiiy namgarchilik darajasi o’simliklarning butun vegetatsiya davri davomida suvga bo’lgan ehtiyojini to’liq qondirmaydi. Shu sababli mamlakatimizda dehqonchilik mahsulotlari asosan sug’oriladigan ekin maydonlaridan olinadi.
O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, 2020-yil holatiga mamlakatimizda 4210,1 ming gektar sug’oriladigan tabiiylar mavjud bo’lib, qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan tabiiylarning 20,3 foizini tashkil etadi. So’nggi 15 yil mobaynida aholi jon boshiga sug’oriladigan tabiiylar 24 foizga (0,23 gektardan 0,16 gektarga) kamaygan. Mazkur holat aholi sonining o’sishi, suv ta’minoti hajmining qisqarishi va qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan tabiiylarning boshqa tabiiy toifalariga o’tishi natijasida yuzaga kelgan. Bu mamlakatimizda mavjud sug’oriladigan maydonlardan samarali foydalanish lozimligini anglatadi. 2020-yil holatiga jami qishloq xo’jaligi tabiiylari tarkibida sug’oriladigan tabiiylarning ulushi ko’rsatkichi bo’yicha Farg’ona (95,1 foiz), Sirdaryo (93,4 foiz), Andijon (92,6 foiz), Xorazm (84,2 foiz) va Namangan (83,2 foiz) viloyatlari yuqori ko’rsatkichga ega bo’lsa, Buxoro (8,8 foiz) va Navoiy (2,7 foiz) viloyatlari eng past ko’rsatkichga ega. Surxondaryo viloyatida esa ushbu ko’rsatkich 27,0 foizni tashkil etgan. Buxoro va Navoiy viloyatlaridagi qishloq xo’jalik tabiiylari tarkibida yaylovlar asosiy salmoqni egallaydi.
Mamlakatimizda sug’oriladigan tabiiylar to’g’risidagi ma’lumotlar 3-jadvalda keltirilgan.
3-jadval Sug’oriladigan tabiiylar, barcha toifadagi xo’jaliklarda, ming gektar