Qishloq xo’jaligida suv resurslari va undan foydalanisg samaradorligi

5.4. Suvdan foydalanish samaradorligi, uni oshirish yo’llari
Suv – umummilliy boylikdir. O’zbekiston Respublikasi xalqi hayoti, faoliyati va farovonligining asosi sifatida ulardan oqilona hamda samarali foydalanish zarurligi, «Suvdan foydalanish to’g’risida»gi qonunda alohida ta’kidlangan. Respublika hududidagi barcha korxonalar, fuqarolar bu qonuniy talabni bajarishlari shart. SHuning uchun ular tuproq unumdorligini saqlash va oshirishga, suvni iflos qilmaslikka, shuning negizidan ulardan talab darajasida samarali foydalanishga katta e’tibor byerishlari
d) Suvdan foydalanish samaradorligi. Bu ko’rsatkich yordamida har bir metr kub suv evaziga olingan yalpi mahsulot miqdori, qiymat, daromad va sof foyda summasi quyidagi tenglik yordamida aniqlanadi:
SFS= : : :
Bunda: SFS-suvdan foydalanish samaradorligi;
FSM-foydalanilgan suv miqdori. Bu natura hamda qiymat ko’rinishida aniqlanadi. Bunda 1 m3 suvdan foydalanish natijasida qancha miqdorda paxta, g’alla va boshqa
Raqamlardan ma’lum bo’lishicha 2010-yilning 1-yanvariga 4301.5ming ga sug’oriladigan yerlarning 2135.8ming gektar yoki 49.6% u yoki bu darajada sho’rlangan hisoblanadi. SHundan 884.8ming ga yoki 24.1% o’rtacha hamda o’ta sho’rlangan yerlardir. SHo’rlangan yerlarning 670ming gektarga yaqini yoki 31.2% quyi amudaryo vohasida, 535ming gektari Mirza CHo’l hududida, 355.3ming gektari 16.6% Zarafshon vohasida joylashgan. Sug’oriladigan yerlarning sho’rlanganligi munosabati bilan tuproqning sifati ham past. Bu hududlarda aksariyat sug’oriladigan yerlarning sho’rlanganligi munosabati bilan ekinlarning hosildorligi ancha past. Masalan, 2008-yilda mamlakat bo’yicha 1gektar bug’doy ekilgan maydondan 44.4sent. hosil yetishtirilgan bo’lsa, Qoraqolpog’iston Respublikasida 26.7sent. yoki Jizzah viloyatida 29.4sent. Sirdaryo viloyatida esa 38.4sent. olingan. Demak hududlarda asosiy ekinlarning hosildorligi Respublikadagiga nisbatan ancha past. Bizning hisob-kitobimizga ko’ra yerlarning sho’rlanganligi munosabati bilan ekin maydonlarining hozirgi tarkibiga ko’ra 705ming tonnaga yaqin g’alla, 423ming tonnacha pahta homashyosi kam yetishtirilmoqda. Yerlarning irrigatsion-meliorativ holatini yomonlashganligi evaziga qishloq xo’jalik ekinlarining yalpi hosilini kamayishiga yo’l qo’ymaslik kyerak. Yer-suv resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun bir qancha tashkiliy, iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirish lozim.
Dastavval qishloq xo’jalik yerlarini undan foydalanuvchilar ixtiyoriga uzoq muddatga foydalanish uchun byerish masalasini to’liq hal etish zarur. Buning uchun qishloq xo’jalik yerlarini tanlov asosida yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan fermer va dehqon xo’jaliklariga qishloq xo’jalik yili boshlanishidan oldin, ya’ni yanvar, fevral, mart oylarida hamda kuzgi ekinlarni ekishdan oldin, ya’ni iyun, iyul, avgust oylarida 50 yilgacha bo’lgan muddatga byerishni yo’lga qo’yish lozim. Hozirgi davrda bu masala to’liq echilmagan.
SHirkat xo’jaliklarida qishloq xo’jalik ekinlari ekiladigan yerlarni pudratchilarga bir
xizmat qilib, ulardan o’z haqlarini olishni ta’minlaydigan iqtisodiy munosabatlarni yo’lga qo’yish lozim.
suv resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini yuksaltirish uchun suv munosabatlarini takomillashtirish, chuqurlashtirish, ya’ni libyerallashtirish masalalarini hal etishni tezlashtirish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun suvning baholarini va ulardan foydalaganlik uchun to’lanadigan haqlarni, soliqlar miqdorini realroq aniqlash lozim. Bunda bozor iqtisodi qonunlari talablariga asoslanish, shuningdek, suv resurslarining cheklanganligi, takror ishlab chiqarilmasligi, holati, sifati, iste’molchilarga uzoq-yaqinligi, ishlab chiqarish vositalari hamda infratuzilmalar bilan ta’minlanganligi, olinayotgan mahsulot, foyda summasi kabi indikatorlarni ham e’tiborga olish zarur.
suvlardan to’liq va samarali foydalanish uchun:

• 
  suv islohotlarini qonunlar asosida yaxshi o’tkazish, ularni foydalanuvchilarga byerish, sotish;
  
• 
  zaxlanib, sho’rlangan yerlarda irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini vaqtida sifatli va tizimli amalga oshirish;
  
• 
  yangi, samarali texnikalarni, ilg’or texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish;
  
• 
  ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan almashlab ekishni tiklash;
  
• 
  ekologiyaga salbiy ta’sir ko’rsatmagan holda kimyoviy vositalardan oqilona foydalanish;
  
• 
  ishchi va xizmatchilarni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish bilan bog’liq bo’lgan masalalarni hal etish;
  
• 
  suv munosabatlarini takomillashtirish va yerkinlashtirish
  

yilga emas, balki kamida almashlab ekishni joriy etish muddatiga foydalanish uchun ijaraga byerish maqsadga muvofiqdir. Bu yerdan foydalanuvchi ijara pudratida ishlaydigan fuqarolarda to’liq ishonchni shakllantiradi. So’zsiz, bu hol, yerdan foydalanishga bo’lgan munosabat ijobiy tomonga o’zgarishini ta’minlaydi.
SHular bilan birgalikda iqtisodiy unumdorligini oshirish maqsadida yerlarning meliorativ holatini tubdan yaxshilashni ta’minlovchi tadbirlarni kompleks amalga oshirishni rivojlantirish juda muhim muammo hisoblanadi. Bu muammoni echishda davlat bosh ijrochi bo’lishi lozim. Hozirgi vaqtda bu tadbirlar 27-30 ming ga da amalga oshirilmoqda. Bu, so’zsiz, kamdir. Agarda bu muhim tadbir qishloq xo’jalik korxonalariga to’liq yuklansa, bajarilmasligi muqarrar. CHunki ularning texnik, iqtisodiy quvvati etmaydi. Davlatning esa texnik, iqtisodiy imkoniyati ulkan. Xo’jaliklar yerlarining meliorativ holatini yaxshilashda irrigatsiya va melioratsiya davlat hissadorlik tashkilotlari

1. 
   suv resruslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati, yer va suv resurslari qishloq xo’jaligining asosiy vositasi ekanligi.
   
2. 
   suvlarning tarkibi, ularni xususiyatlari nimalardan iborat?
   
3. 
   suvdan foydalanish darajasini hamda samaradorligini qaysi ko’rsatkichlar ifodalaydi?
   
4. 
   suv resurslaridan foydalnish darajasini hamda samaradorligini oshirishning qanday yo’llari bor?