Qobiliyat va iqtidor

S.P Kudryavseva tadqiqotida ilk o’spirinning adabiy qobiliyati ikki tipga 
ajratiladi, ya'ni adabiy-tanqidiy tip va badiiy-ijodiy. Birinchi tipda badiiy asarlarni 
tushunchalar asosida tahlil?ilishning o’sganligiga e'tibor qilinadi. Ikkinchi tipda 
adabiy asarlarni o’qish vaqtida va adabiy mavzuga bayon yozishda hayajonlanish, 
ijodiy yondashishga ahamiyat qaratiladi. 
V.A.Kruteskiy matematik qobiliyat tuzilishiga quyidagilarni kiritadi:

---

1)Qobiliyatda bolalarning matematik materialni qabul qilish borasidagi 
qobiliyatiga matematik ob'ektlar, munosabat va amallarni shakl holiga keltirib 
idrok qilish matematik materialga o’ziga xos "yig’ma" analitik-sintetik ishlov berish 
qobiliyati qayd qilish lozim 
2)Qobiliyatli o’quvchilarning fikrlashi quyidagilar bilan: a)miqdoriy va fazoviy 
munosabatlar, sonlar va belgilar simvolikasi sohalarida mantiqiy fikrlash qobiliyati; 
b) matematik materialni tez va keng umumlashtira olish; v) matematik 
mulohazalar jarayonida qisqacha aqliy xulosalar yordamida fikrlashga moyillik; g) 
fikrlash jarayonlarining nihoyatda moslashuvchan va harakatchanligi; d) yechishda 
ravshanlik, soddalik, rasionallik va ixchamlikka intilish
3) Matematik axborotni xotirada saqlash va hokazo.
Matematik qobiliyatning borligini taxmin qilishga asos bo’ladigan tashqi 
alomatlarni belgilash mumkin. Muallif taxminicha bular quyidagilardir: 
1)o’quvchining matematikaga oid ochiq-oydin qiziqishini namoyish qilishi, hech 
kim majbur qilmasdan, o’zining bo’sh vaqtini sarflab, matematika bilan bajonidil 
shug’ullanishga moyillik; 
2)muayyan matematik ko’nikma va malakalarni odatdagidan kichikroq yoshda 
o’zlashtirish qobiliyati; 
3)matematikani o’zlashtirish sohasida tez siljib borish; 
4)matematik taraqqiyot va yutuqlarning yuqori darajasi. 
Mamlakatimiz psixologi M.G.Davletshin texnikaviy qobiliyat ustida tadqiqot 
ishlari olib borgan yetakchi mutaxassis hisoblanadi. Muallif texnikaviy qobiliyat 
deganda shaxsning individual psixik xususiyatlaridan tuzilgan shunday o’ziga xos 
birikmalarni tushunadiki, u shaxsning texnikaviy faoliyatga yaroqlilik darajasini va 
u bilan muvaffaqiyatli ravishda shug’ullana olishini aniqlaydi. 
M.G.Davletshin ham an'anaviy yo’ldan borib, texnikaviy qobiliyatlarni ikkita 
o’sha nomdagi tipga ajratadi hamda yetakchi tayanch xususiyatlarini o’zgarishsiz 
qoldiradi. Lekin boshqalardan farqli o’laroq, bunda yetakchi xususiyatlar 
rivojlangan texnikaviy fikrlash va fazoviy tasavvurdan iboratdir. Uning talqinicha, 
texnikaviy iste'dodli shaxs bo’lish uchun unda a) amaliy jihatdan
fahmli; b) texnik moslamalarni tahlil qila olish qobiliyati; v) narsalarni montaj qilib 
qismlardan butun hosil qila olish qobiliyati bo’lishi shart.

---

M.G.Davletshin texnikaviy iste'dod ko’rsatkichlarini an'anaviy baholashni 
tan olgan holda (ko’z bilan chamalash, fazoviy tasavvur, texnikaviy tahlil, 
konstruksiyalash qobiliyati) o’zining original yondashuvini ishlab chiqqan. 
Texnikaviy qobiliyat darajasini tashxis qilish uchun tekshirishlarda ishlab chiqilgan 
eksperimental masalalarning to’qqizta seriyasidan foydalanadi. 
Keyingi yillar ichida o’zbekiston psixologiyasida ham qobiliyat va iste'dod 
masalalari bo’yicha bir qancha psixologlar ish olib bormoqdalar. Bu sohada 
B.R.Qodirov, B.S.Sodiqov, E.G’.G’oziev, V.A.Tokareva, Z.Nishonovalarning tadqiqot 
ishlari ma'lum bo’lib, qobiliyat, iste'dod tushunchalariga o’z ta'riflarini berganlar.