Qon ketish turlarida xirurgik taktika

QON KETISH TURLARIDA XIRURGIK TAKTIKA
Qon ketishi o‘z-o‘zidan to‘xtashi mumkin yoki u sun’iy ravishda to‘xtatiladi. Qonning to‘xtashi vaqtincha yoki doimiy bo‘lishi mumkin.
Qon ketishini vaqtincha to‘xtatish usullari Vaqtincha qon to‘xtatish bemor kasalxonaga tushm asdan tez yordam sifatida bajariladi. U shifokor yoki boshqa tabobat xodimi tomonidan ijro etiladi, b a’zida esa tabobat ilmidan bexabar kishilar yoki shikastlangan bemor tomnidan ham bajarilishi mumkin (94-rasm). Buning uchun aseptika qoidalariga rioya qilish zarur. B a’zan qon ketish qon tom irida trom hosil bo’lishi natijasida butunlay to’xtab qolishi mumkin. Vaqtincha qon to‘xtatishning quyidagi usullari bor: A. Qon ketayotgan joyn i bosib turadigan bog ‘lam bilan to'xtatish. Bu usulni vena va kapillyarlardan qon ketganda qo’llash mum kin, arterial qon ketganda esa jgutdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Buning u chun qon ketayotgan joyga individualpaketlardagi sterillangan bog’lam lardan, ular bo’lm asa qizdirilgan dazm ol bosilgan dokani bir necha qavat qilib, ustiga toza paxta qo’yiladi va aylantirib tortib bog’lanadi. Agar doka yoki bint bo’lm asa, toza m atodan ham foydalanishi mumkin. Bemor uchun o‘ta xavf tug’diradigan qon ketish kuzatilsa, qo‘lostida bormatoni ishlatish mum kin. Bosib turadigan bog’lam m ayda tomirlarni yumshoq to’qim alarga bosib turganda qon ketish tez to’xtaydi. Ichki a ’zolard an , m asalan qizilo’ngachdan qon ketganda Blekm or zondidan foydalansa b o ’ladi (95-rasm). B. Qo‘l-o yo q n i k o 'ta rib turish. B u n d a qon k etish in in g q ism an kam ayishi ijobiy ta ’sir k o ’rsatadi. K o ’pincha bu usulni vena tom iri shikastlanganda q o ’llash m aqsadga muvofiqdir. D. Qo 7 bilan katta magistral arterial tomirlarni bosib turish. V aqtincha qon to ’xtatishning bu usulida tom ir yaqinidagi suyakka bosib turiladi (96-rasm). Uyqu arteriyasini to ’sh-o’mrov m ushagining ichki qismi orqali nuqtabo’yin um urtqasining k o ’ndalang o ’sim tasiga bosish mumkin (VI bo ’yin u m u rtq a si k o ’n d a la n g o ’s im ta sin in g te p a qism i, a y tib o ’tilg a n 143 m ushakning o ‘rta qismi), o ‘m rov arteriyasini t o ‘s h -o ‘m ro v -s o ‘rg ‘ich sim o n o ‘siq mushagining tashqi tom onidan I qovurg‘aga bosish m um kin, yelka arteriyasi ikki boshli m ushakning ichki tom onidan yelka suyagiga bosiladi. Son arteriy asi chov suyagining gorizontal shoxidagi pupart bog‘lam ining tagiga joylashgan nuqtaga bosiladi; ozg‘in b e m o rla rd a q o rin a o rta s in i u m u rtq a pog‘onasiga bosib turish ham m um kin. Bu usu l k a tta m a g istra l to m irla rd a n q o n k e tg a n d a tez y o rd a m b e rish u ch u n qo ‘llaniladi. Bu m etodning kamchiligi shuki, ushbu ja ra y o n d a bem orda kuchli o g ‘riq paydo b o iish i m um kin va bosib turish katta k u c h n i ta la b q ila d i. Bu h o ld a E sm arx jgutidan foydalangan m a’qul (97-rasm). Q o‘1 bilan bosib turish tom irlar yuzaki joylashganda bajarilishi m um kin yoki uni jg u t q o ‘yish uchun tay y o rg arlik v aq tid a q o ila s a b o ia d i, chunki q o i bilan bosib tu rish v aq ti 15-20 d aq iq ad a n oshm aydi. Bundan tashqari, bosib turilganda atrofdagi nerv y o i l a r i , t o ‘q im a la r ezilib , q a ttiq o g ‘riq q a sa b a b b o i a d i va q a y ta rib boim aydigan asoratlar vujudga keladi. E. Qon ketishni to'xtatish m aksim al bukish y o k i bo'g'im larni o 'ta cho 'zish bilan bajarilishi mumkin. M asalan, taqim arteriyasi yaralanganda tizza bo‘g im in i, yelka arteriyasi shikastlanganda tirsak bo ‘g‘imini, son arteriyasi yaralansa, chov sohasida chanoqson b o ‘g ‘im ini m ak sim al bu k ish yaxshi yordam berishi m um kin (98-rasm). F. Qon ketayotgan joydan yuqorisiga jgut y o k i boshqa biror b o g ‘lam q o 'yish bilan bajariladi. U nda qattiq tortilgan jg u t yoki b o g iam to ‘qimali buram a tomirni suyakka qisib turadi. Jgutni birinchi m arta 1873-yilda Esmarx ish la tg a n , am m o b u u su l X V I a s rla rd a A leksandriyada A m bruaz P are tom onidan taklif qilinib, keyinchalik yoddan ko ‘tarilib ketgan. Esm arx jguti keng tarqalgan b o iib , u elastik rezinadan iborat. Bir uchida zanjiri, ikkinchi uchida esa ilgagi b o ig a n jgutning uzunligi 1,5 m etr keladi. B a’zan jgut rezinali bintdan tayyorlanadi, bunda to ‘qima q attiq ezilmaydi (99-rasm). Jgut q o ‘yilayotganda q o i-o y o q n i k o 'tarib q o 'y ish lozim , shuningdek to 'q im a la r ezilishining oldini olish uchun jgutni yum shoq m aterial yoki sochiq ustidan qo'yish lozim: uning to 'g 'ri qo'yilganini periferiyada tom irlar urishi yo'qolganidan va qon oqishini to 'x tag an id an bilsa b o ia d i. Q onni to'xtatish uchun jgutni tortib, q o 'l yoki oyoq atrofidan 2-3 m arta aylantirib olinadi va zanjir ilm oqqa o'tkazib qo'yiladi yoki jgutni uchlari bir-biri bilan b o g ia b qo'yiladi. Jgut o'rniga q o 'l ostida bor narsalar - ro'm olcha, ip, tasma, davolash m uassasasida esa turli xil rezina naylardan foydalansa b o iad i. Bemor to'qim alari qisilib qolm asligi uchun ularning ostiga yum shoq m aterial qo'yilgani m a’qul (100-rasm). Jgut qo'yilayotganda quyidagi talablarga rioya qilish zarur: agar jgut b o 'sh bog'langan b o isa , vena tom irlari qisilib, ularda dimlanish v u ju d g a k elad i, a rte riy a to m irla ri bosilm agatll tiehun q o n ketish k u ch ay ad i; ag a r o 'ta q a ttiq to rtilsa , to 'q im a la r ezilishi b ilan nerv tolalarida asoratlar paydo b o iib , falajlanish yoki parezga olib kelishi m um kin. Shuning uchun nerv y o ila ri yaqin joylashgan yelka sohasida jgut qo'yilganda ehtiyot b o iish i lozim. Vena qon tom iridan yoki kichik tom irlardan qon ketayotganda jgut qo'yilishi maqsadga m uvofiq emas. Jgutning quyidagi kam chiliklari bor: 1. A rteriyalar qisilishi bilan yum shoq to ‘q im alar va nerv y o ‘llari ham eziladi, bu esa parez va falajlanishlarga olib kelishi m um kin. 2. Jgut 2 soatdan ortiq q o ‘yilsa, undan pastdagi to ‘qim alarda qaytarib bo ‘lm aydigan jarayon - gangrena v u ju d g a k elad i. 3. Q on a y la n ish in in g t o ‘x ta sh i k is lo ro d n in g to ‘qim alarda yetarli b o ‘lmasligiga olib keladi, bu bilan anaerob infeksiya uchun qulay sharoit vujudga keladi, to ‘qim alarning m ikroblarga b o ‘lgan himoyaviy va regenerativ kuchlari pasayib ketadi. 146 B uning u ch u n jg u tn i k e ra k li k o ‘rsa tm a b o ‘lgandagina q o ‘yish lozim, bemorni jgut bilan davolash muassasasiga keltiriladigan b o ‘lsa, uni b o g ‘lam b ila n b e rk itm a g a n m a ’q u l. Jg u t q o ‘y ilg an v aq t k asa llik d a fta rc h a sig a yoki qog'ozga yozib qo ‘yilishi zarur. S h u n in g d e k , jg u tn in g salb iy t a ’sirini ka’maytirish uchun uni 2 soat davom ida uzluksiz ushlab turmay, shu vaqt ichida 1 -2 m arta bir necha daqiqaga bo‘shatib, so‘ngra yana bog‘lab qo’yish z a ru r. Bu to ’q im a la rn in g o ziq lan ish in i yaxshilaydi, jgutning salbiy ta ’sirini kamaytiradi. Qon ketishini m exanik, term ik, ximiyaviy va biologik usullar bilan b atam om to ’xtatish m um kin (101-rasm ). T ashqi qon ketganda agar shikastlangan tom ir k o ’rinm asa, jaro h at xirurgik yo’l bilan kengaytiriladi, qorin yoki ko ’krak qafasiga qon ketganda, tomirni topib bog’lash uchun k o ’k ra k q afasi y o k i q o rin b o ’sh lig ’ini o p e ra ts iy a y o ’li b ilan (torakotom iya, laparotom iya) ochishga to ’g’ri keladi. K apillyar, parenxim atoz, vena, b a ’zan kichik arteriya tom irlaridan qon ketganda bosib turadigan bog‘lam lardan foydalanish mumkin. Qon aylanishini buzmaslik uchun bog‘lam tom irni haddan tashqari ezmasligi lozim, chunki bu ikkilamchi qon ketishlarda to ‘qimaning jonsizlanishiga olib keladi. Vena tom irlaridan qon ketganda oyoq-qo‘lni k o ‘tarib turm ay, bosib turadigan bog‘lam q o ‘yilsa, qonni batam om to ‘xtatish m um kin (vena tom irlari varikoz tugunchalari yorilganda). Qon ketayotganda tomirni bosib turish uchun yara orasiga yoki qorin bo ‘shlig‘iga (masalan, taloq olib tashlanganda, uning o ‘rnidan qon ketsa) doka tam pon tikib q o ‘yiladi. Qon oqayotgan tom ir m a’lum b o ‘lmasa, k o ‘pincha doka yoki bintdan tayyorlangan ingichka tam ponlar batam om qon ketishini to ‘xtatishning b ird an -b ir y o ‘li h isoblanadi. M asalan , b u usul vena sinuslari va chigallaridan, qin, burun va suyak b o ‘shlig‘idan, m ilklardan qon ketganda yaxshi ta ’sir k o ‘rsatadi. A bu Ali ibn Sino «Tib qonunlari» ning IV kitobida yaradan qon ketganda tam ponlardan foydalanganini, ularni olib tashlashda organizm asta-sekin o ‘zi tashqariga itaradi, deb eslatib o ‘tadi. Q o‘yilgan tam pon to ‘qim alarni ezib turishi sababli 48 soatdan uzoq m uddat q o ‘yilm asligi kerak, uni antiseptik m oddalar q o ila b , shilliq qavatni shikastlantirm asdan avaylab olinadi. Q orin bo‘shlig‘iga q o ‘yilgan tam pon birdaniga olib tashlanm aydi, avval u o ‘rnidan siljitiladi, keyingi kunlarda sekin tortib olinadi, bunda bem orga og‘riq qoldiruvchi m oddalar qilinadi. Tom irni yarada bog‘lash qon to ‘xtatishning eng k o ‘p tarqalgan va ishonchli u su llarid an h iso b lan ad i. Bu u su ld an S harq ta b o b a tin in g nam oyandasi A bul Qosim (936-1013 y.y.) «A l-T a’rif» kitobining 30- qism ida oqayotgan qon tom irini ikkilam chi tugun ipi bilan b o g iash n i tavsiya qiladi. Abu Ali ibn Sino o ‘zining «Tib qonunlari» kitobida arteriyaning ikkala uchini b o g iash to ‘g‘risida yozib o ‘tadi. Qon oqayotgan tom irni bog‘lash uchun u qon to ‘xtatuvchi qisqich bilan qisib olingan ketgut yoki ipak ip bilan b o g ‘lanadi. Birinchi tugundan so ‘ng qisqich olib tashlanadi va ikkinchi tugun tortib bog‘lanadi. Tom irni yonm a-yon to ‘qimalarni qisqich bilan qism asdan olish zarur, shuningdek uning m arkaziy va periferik uchlari ayrim -ayrim qisqichlar bilan olingani m a’qul. K a tta tom irlar yaralanganda, pulsatsiya ta ’siri natijasida q o ‘yilgan tomir bog‘lami surilib, sirpanib ketish xavfi tug‘iladi. Bunday hollarda tom ir uning atrofidagi to'qim alar tikilgach bog'lanadi. Bu ligaturaning sirpanib ketishiga yo‘l qo'ym aydi. Q on oqsa va uni to ‘xtatishning iloji b o ‘lm asa, qon ketayotgan tom ir yuqorisidan bog‘lanadi. B a’zan tom irni yaralangan joydan yuqorida bog‘lash operatsiya oldidan ko‘p qon yo‘qotilmasligi uchun qo ‘shimcha u su l s ifa tid a b a ja rila d i. M a sa la n , to m ir a rro z iy a si n a tija s id a in fe k siy ala n g an y ara d a n ik k ilam ch i q o n k etish i, ta sh q i yo n b o sh arteriyasini son ekzartikulyatsiyasi oldidan bog1 lash, tilni olib tashlashdan oldin til arteriyasini bog‘lash, buqoq bezini olib tashlashdan oldin til arteriyasini bog‘lash va hokazo. Bu m etodning kam chiliklaridan biri shundaki, k atta arterial tom ir b o g ‘la n g a n d a , k o lla te ra l qon a y lan ish i y etish m o v ch ilig id an yoki y o ‘qligidan oyoq-qo‘lning pastki qism ida jonsizlanish yuzaga kelishi m um kin. Bu usullarda to "qima orqali qisqichga olingan tomirni tikish yo ‘li bilan oqayotgan qon to ‘xtatiladi. M azkur holda tom ir uning atrofidan yumshoq to ‘qim alari bilan qisiladi. T o ‘qim a orqali tom irlarni bog‘lash usuli tom ir ligaturasi sirpanib ketishi xavfi b o ‘lganda yoki shikastlangan tom ir ichkarida bo ‘lib, uni bog‘lab b o ‘lm agandagina ishlatiladi. M exanik usullardan yana biri tomir uchini qisqich bilan burashdir, bunda buralgan tom im ing devori ichkariga qarab qoladi va trom b hosil bo‘lishiga yordam beradi. Bu usul kichik arteriya tom irlaridan qon ketganda am alga oshiriladi. Qisqichni tomirlarda qisib qoldirish. Bu usul chuqur joylashgan katta tom irlardan qon ketganda qoMlaniladi. Bu holda odatda, qisilgan tom irni ligatura bilan bog1 lash imkoni boMmaydi, shuning uchun qisqichni yarada qoldirishga to ‘g ‘ri keladi. Bu usul ishonchsiz b o ‘lib, noiloj hollarda q o ‘llaniladi, 4-7 kundan keyin qisqich olinganda ham qon ketishi mumkin. Q on ketishini batam om to ‘xtatishning asosiy usuli qon ketayotgan organni xirurgik yo‘l bilan olib tashlash, m asalan taloq yorilganda uni olib tashlash hisoblanadi. T om ir choki zamonaviy xirurgiyaning katta yutuqlaridan hisoblanadi. Qon ketayotgan tom ir bog‘lansa, u odatda qon aylanish sistemasidan holi qilinadi, tom ir choki esa tom im ing butunligini tiklashga imkon beradi. Bunday hollar tom irlar shikastlanganda, shuningdek, operatsiya yo‘li b ilan (x a v fli b ez la r a n e v riz m a la ri o lib ta s h la n g a n d a ) to m irla r shikastlanganda ham foyda beradi. Past haroratdan qonni to'xtatish uchun foydalanish qadim dan m a’lum. K o ‘pincha rezina idishga sovuq suv, qor yoki muz to ‘ldirilib shikastlangan sohaga qo ‘yiladi. Past harorat tom irlar devorini toraytiradi, trom b hosil qilishni tezlashtiradi, shuning uchun qon to ‘xtatishda ijobiy rol o ‘ynaydi. Y uqori h aro rat esa qon oqsilini koagulyatsiya qiladi va qon ivishini tezlatadi. Ilgari qon ketishini to ‘xtatish uchun qizdirilgan m etall bilan kuydirish keng tarqalgan. H a tto m axsus ap p aratlar tak lif qilingan. Hozirgi vaqtda qon ketishini to ‘xtatish uchun xirurgik diaterm iya (elektr pichoq yoki pinset) q o ‘llaniladi. Bu holda elektr pichoq tekkan to ‘qima to k o ‘tish i n u q ta s id a issiq lik p a y d o b o ‘lad i, to m irla rd a g i oqsil koagulyatsiyaga uchraydi va qotadi. Bu usul sterilligi va tez bajarilishi bilan boshqa qon to ‘x tatish usullaridan farq qiladi, kichik va o ‘rta kalibrdagi tom irlardan qon ketishini to ‘xtatish imkonini beradi. Ammo elektr picho to ‘qim alarni nekrozga uchratishi m um kin, unda yaraning tezroq bitishi uchun h aro rati 60° -70° b o ‘lgan suv yoki issiq suvga b o tirilg an tam p o n lard an foydalanish m um kin (m asalan, m e’dadan, oshqozondan, qovuqdan qon oqqanda). Hozirgi vaqtda sovuqni m a’lum haroratda rejalab beradigan krioapparatlar mavjud. U lar parenximatoz, k a p illy a r qon k etg an d a keng q o ‘llaniladi. Qon ketishini b atam om to ‘xtatishda hozir lazerlar keng q o ‘llanilmoqda. Q on ketishini batam om to ‘xtatishda xirurgik usullarning imkoniyati ko ‘p boiganligi uchun bunda kimyoviy m etodlarning aham iyati ham ortm oqda. H ozirgi kunda qonning ivishini oshiradigan m oddalardan 10 foizli kalsiy xiorid, kalsiy glyukonat eritm alari, 3 foizli pektin eritmasi va kalsiy xloridning 1 foizli aralashniasi - gemofobin, giyohlardan tashkil topgan qon ivishini tezlashtiruvchi m oddalar - lagoxilus (krapiva - qichitqi o ‘t), b o ‘ym odaron (tisyachelistnik), suv garmdorisi, kalina po‘stlog‘i eritmalari va boshqalar ishlatiladi. K apillyarlardan qon ketganda, ularning devorini m ustahkam lovchi m oddalardan 12,5 foiz etamzilat (ditsinon), 0,025 foizli adroksan ishlatiladi. Qonning fibrinolitik faolligi oshganligi natijasida qon ketishi ro ‘y bergan b o ‘lsa, shuningdek, o‘pka, oshqozon osti va buqoq bezlari, gipoplastik anemiya operatsiyalaridan oldin,yo‘ldosh tushganda, jigar kasallanganda fibrinolizni kam aytiruvchi Y e-am inokapron kislota (1-5 foizli eritmasi) yuboriladi. Q on ketishini to ‘xtatishning biologik usullari keng q o ila n ilib ular quyidagi guruhlarga boMinadi: 1. Tirik to ‘qim alam i qon oqayotgan joyga yetkazish (charvi, m ushak, fassiya, yog‘ kletchatkasi). 2. Q onga konsentrlangan, ya’ni tayyor plazma, zardob quyish. 3. V itam inlar yuborish. 4. O dam yoki hayvon zardobini m ushak orasiga yuborish. 5. Q ondan tayyorlangan m oddalam i m ahalliy ishlatish. K apillyar va parenxim atoz qon ketayotganda operatsiya paytida trom bokinazaga boy tirik to‘qim alar (charvi va b.) chok bilan mahalliy tik ib q o ‘y ilad i. U larn i b ir b o ‘lak q ilib kesib olish m u m k in , ag ar qonayotgan joy qorin bo ‘shlig‘ida b o ‘lsa, katta charvining uchini tortib tikilsa b o ‘ladi. Bu m etod parenxim atoz organlar - buyrak, taloq, jigar, m iya sathidan qon ketganda q o ‘llanilishi mumkin. Qon ketishini batam om to ‘xtatishda konservlangan qonni gemostatik dozada - 75-100 ml quyish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Z arur guruhdagi qon b o ‘lm agan taq d ird a plazm a yoki za rd o b larn i vena ichiga yuborish m uvaffaqiyatli q o ‘llanilm oqda. Q on ketishi organizm ning qon ivishiga taalluqli biror faktor yo‘qligidan vujudga kelgan bo‘lsa, yetishmaydigan faktor vena ichiga quyiladi. M asalan, irsiy kasallik gemofiliyada - VIII faktor (antigemo-fil «А»), IX faktor (antigemofil «В») yetishmaydi, shuning uchun b u n d ay bem orlarga antigem ofil plazm a, k rio p resip itat (V III fak to r k o n sen trati), yangi tay y o rlab m u zlatilg an k o n sen trlan g an plazm a, protrom bin kompleksi (qonning И, VII, IX, X faktorlari) muvaffaqiyatli quyilmoqda. Ilgarilari tabobatda ishlatilgan hayvon, masalan, it zardobini odam mushaklari orasiga yuborish qon ivishini oshirgan bo‘lsada, hozirda zamonaviy tibbiyotda bu usuldan foydalanilmaydi. Mahalliy qon to‘xtatuvchi vositalarga fibrin pardasi, autogem ostol, trom bin, gem ostatik bulutcha, gemostatik doka kabilar kiradi. Bu m oddalar kapillyar va parenximatoz qon ketganda yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, yara sathini qon to ‘xtatuvchi gemostatik qalam yurgizib, gemostatik bint bilan to ‘ldirsa bo‘ladi. Ammo bu m oddalar faqatgina kapillyar, parenximatoz qon ketishda muvaffaqiyatli ta’sir qiladi, shuning uchun ular xirurgik yordamdan keyin ishlatiladi. Qon ivishini yaxshilashda vitam in (vikasol), jelatinaning aham iyati katta. Q on ketishini batam om to ‘xtatish hayotiy k o ‘rsatm alar asosida bajarilishi kerak, bu usullar turli kom binatsiyalarda q o ‘llanilishi darker va bunda asosiy m aqsad bemorni o ‘tkir anemiya holatidan tezroq chiqarib olishdan iborat. Buning uchun qon va uning o ‘m ini bosuvchi suyuqliklarni quyish m aqsadga muvofiq b o ‘ladi.