Qon’sıshılıq qatnasıqlardın’ jas a’wlad ta’rbiyasındag’ı tutqan ornı Jobası

^{8-lektsiya teması:} Qon’sıshılıq qatnasıqlardın’ jas a’wlad ta’rbiyasındag’ı tutqan ornı
Jobası:

1. 
   Xalqımızda qon’sıshılıq ma’seleleri
   
2. 
   Qon’sıshılıq a’debi ha’m parızları
   
3. 
   Qa’driyatlarda qon’sıshılıq ma’seleleri
   

Tayanısh so’z ha’m ibaralar: Qon’sıshılıq; tatıwlıq; o’z-ara hu’rmet; qon’sıshılıq parızı; o’z-ara ta’sir; birlik; ken’es; haqıyqatgo’ylik; miyrim-sha’pa’a’t; o’z-ara ja’rdem; bala ta’rbiyasındag’ı ulıwmalıq; xalıq danalıqları; awıllaslıq sezimi; ha’dislerde qon’sıshılıq ma’seleleri; jan qon’sı; qıyamet ku’ni qon’sıdan.

«O’zbek tilinin’ awdarma so’zligi»nde «qon’sı» so’zi u’yleri , ha’wli-jayları janba-jan yamasa jaqın bolg’an adamlar, shan’araqlar, ma’nilerin an’latadı dep aytılsa, «qon’sıshılıq» so’zi «qon’sı-qobalar ortasındag’ı bardı-keldi qatnasıqları» n an’latqan.

Qon’sı xaqı-qon’sının’ qon’sısı aldındag’ı juwapkershiligi ha’m wazıypaları jıyındısı bolıp, tek iygilikli islerge qaratılg’an is-ha’reketlerden ibarat. Bul haqqında hazratı Oysha Rasullohdan sonday ha’dis keltirgenler: «Ha’zreti Jabroil qon’sı haqına boysınıw tuwrısında mag’an ju’da’ ko’p na’siyat (tapsırma) qaldırdı, men onı ha’tte malıma da miyrasxor qılıp qoysalar kerek dep oyladım» Qon’sı haqı sonday qa’dirli. Ol da’slep, qon’sının’ qon’sısın ko’rgende ashıq ju’z penen ko’rispegin’, sa’lemlesiwi, kesellengende halın sorawı, mu’ta’jliginde materiallıq ja’rdem beriwi, hayit, bayramlarda, jeke yaki shan’araq quwanıshlarında qutlıqlawı ha’m sawg’alar beriwi, malına, janına qas qılmaslıg’ı, hayalına ha’m qızlarına jaman niyette qaramaslıg’ınan ibarat. Sol sebeptende Rasulloh urılıq ha’m zinanı haram sanap, a’sirese qon’sı u’yge urlıqqa kiriwdin’ gu’nası, onlag’an biygu’na’ u’ylerdi urlag’annan da awır gu’na bolsa, qon’sı hayalın zina qılmaq bunnan da awır gu’na’ ekenligi haqqında arnawlı ha’diste keltirgenler. Ja’ne bir ha’diste bolsa «sorpa qılsan’, suwın ko’birek qılıp qon’sılardın’ awhalına qarap, sonnan minnet qılmay olarg’a da ber» -dep ko’rsetedi.
Rasulloh qon’sı haqı a’mel qılatug’ın shan’araqlardın’ mug’darın belgilewshi arnawlı ha’dis keltirip qon’sıshılıq shegerasında aydınlastırg’an. Usı ha’diske ko’re: « jayın’nın’ aldı ta’repinen qırıq jay, arqa ta’repinen qırıq jay, on’ ta’repten qırıq, shep ta’repten qırıq jay ha’mmesi qon’sı esaplanadı».

Shınında da, ha’r bir shan’araq o’z ekonomikalıq imkaniyatları ha’m ma’nawiy da’rejesi shen’berinde g’a’rezsiz jasasa da, qon’sıshılıq qatnasıqlar arqalı ja’miyet penen baylanısqanlıg’ı sebepli onın’ a’meliy nızamlarına a’mel qılıw za’ru’rligin sezedi. Shan’araq, shan’araq penen qon’sı jasar eken qon’sıshılıq qatnasıqları shen’berinde bir-birinikinde qanday waqıyalar sa’dir bolıp atırg’anın, shan’araq ag’zaları ortasındag’ı qatnasıqlardın’ qanday ekenligin, balaları qanday ta’rbiyalang’anlıg’ın, tuwg’an-tuwısqanlar menen qanday qatnas qılıp atırg’anlıg’ın, shan’araqqa qanday adamlar kelip-ketip atırg’anlıg’ınan, perzentlerinin’ ata-analarg’a, oqıwg’a, miynetke, ka’sip-o’nerge qatnasıqlarınan, qarıyalarg’a, na’giranlarg’a, quda-qudag’aylarg’a mehir-miriwbetlerinen xabardar boladı.

Usı ma’nide «qon’sın’nın’ bilgeni-a’lemnin’ bilgeni», shan’araqlar ortasındag’ı qatnas, «qon’sı-qon’sının’ aynası» naqıllarında o’z ko’rinisin tapqan. Bul jag’day ha’r bir shan’araqtı qon’sı shan’araqlar aldında eki ta’repten juwapkershilik nızamına a’mel qılıp jasawg’a ma’jbu’r etken.
Birinshi ta’repten- «qon’sı-qon’sının’ bazarı». Bul juwapkershilikke ko’re qon’sı shan’araqlardın’ o’z-ara aldı-berdisi sheshiwshi rol oynag’an. A’dette, bul tu’rdegi aldı-berdiler ya ma’nawiy yaki a’dep-ikramlıq, yaki ekonomikalıq za’ru’riyat tiykarında a’melge asqan.
Ekonomikalıq za’ru’riyat sebepli qandayda bir shan’araq pulg’a, azıq-awqat yamasa basqa o’nimlerge za’ru’rlik sezse, waqtınshalıqqa za’ru’rligine jarasa qon’sısınan qarız alıp turg’an ha’m mu’ddeti pitse yamasa imkaniyatı payda bolg’an waqıtta qarızın qaytarg’an. Bunday qatnasıq protsessinde shan’araqlar bir-birlerin kemsitiwshi sha’rtler qoymag’an, kerisinshe bir-birlerinin’ mu’ta’jliklerin qanaatlandırg’anınan kewlileri tolg’an. Na’tiyjede shan’araqlarda ekonomikalıq imkaniyatlar qay da’rejedeligine qaramastan olar ortasında ten’lik ha’m za’ru’rlikke tiykarlang’an ma’nawiy, a’dep-ikramlıq za’ru’riyat belgileri, aldı-berdiler ju’zege kelgen. Mıs: Qon’sı-qobalar o’z-ara kelisip eki-u’sh keseden un yaki basqa o’nimlerdi shıg’arısıp, o’z-ara birlikte ha’r qıylı milliy bayramlardı belgilegen. Bul da’stu’rlerge ko’pshilik qala ha’m awıllarda jasawshı xalqımız elege shekem a’mel qıladı. Xalıqtın’ o’zi bolsa qon’sıshılıqqa tiyisli bunday qatnasıqlardın’ mazmun-a’hmiyetin «qon’sı ası -qarın toydırmas, mehir-aqıbetti asırar», «qon’sı ası-qon’sıg’a qarız», «qon’sıg’a aytsan’-qosar», «qon’sıda piser, bizge de tu’ser» sıyaqlı naqıllarda ko’rsete alg’an.
Qon’sılardın’ qanday da bir fizikalıq kemshiliklerinen, na’giranlıg’ınan yamasa kembag’allıg’ınan ku’liw de kon’sıshılıq a’debine jat na’rse. Kerisinshe, bunday jag’dayda xalıqtın’ «kon’sın’ ko’r bolsa-qo’zin’di qıs, sholaq bolsa-sen la’n’ bol», «qon’sın’a ku’lme, o’zin’e qaytıp keler» naqıllarına a’mel qılıp, kewline ma’lel keltirmeslikti go’zlep, iqtiyatlıq penen ja’ne de mu’riwbetlirek bolıp kon’sıg’a qatnas jasaw parız sanaladı. O’mirdegi insap diyonat, qon’sıshılıqtag’ı insap diyonattan suw iship jasaydı.
Biraq ha’mme na’rsenin’ o’lshemi bolg’anınday, qon’sıshılıq aldı-berdilerinin’de o’lshemi bar, bunday o’lshemnin’ kamal tası-hadallıq, biyg’a’rezlik esaplanadı. Usı o’lshemge a’mel qılıng’anda g’ana qon’sıshılıq ta tatıydı, kon’sıshılıq qatnasıqlarında jıllı ju’zlilik payda boladı, sonda g’ana qonsı-qon’sının’ ko’mekshisine, ma’detkerine aylanadı, qon’sı-qon’sının’ za’ru’rligin sezip jasaydı. Xalıq a’ne usı sınalg’an o’mir ta’jriybesin, «qon’sı keldi, ko’mek keldi, et keldi-su’yek keldi», «qurbın’ jetse ko’mekles-esigin’di bag’ eter», «gilem satsan’ qon’sıg’a sat, bir mushında o’zin’ otırasan’» sıyaqlı naqıllarda ko’rsete bilgen.
Ekinshi ta’repi- qon’sın’ tınısh-sen de tınısh. Bunda qon’sının’ qon’sı aldındag’ı mehir-aqıbeti, juwapkershiligi sıyaqlı ma’nawiy faktorlar a’hmiyetli orın iyeleydi.
A’ne usı faktorlar sebepli qon’sı toy qılsa-qon’sın’ toy bası bolıp xızmet qılıwdı sharap dep bilgen; qon’sınikinde aza bolsa-kon’sı belin buwıp kewil bildiredi; qon’sı imarat qura baslasa-qon’sılar ustalardı gezek penen awqatqa shaqırıp zıyapat beredi yaki imarat basına dasturxan jasap «harmasın» aytqan.
Demek, qon’sılar ara qatnasıqlarda ma’nawiy faktorlar jetekshilik qıladı, sebebi qon’sılar qatnasıqlarındag’ı turaqlılıq, tınısh-tatıwlıq aqıbetinde, qon’sı ma’ha’llenin’, qalaberse pu’tkil jurt yamasa ma’mlekettin’ tınıshlıg’ı, amanlıg’ı ha’m tu’raqlılıg’ı kepiline aylanadı.
Qon’sı qızın sorap keliwden aldın onın’ qandaylıg’ın, shan’araqındag’ılarg’a qatnasın, minez-qulqın, a’dep-ikramlıg’ın jeti qon’sısınan sorap-sorastırsa, bolajaq ku’yew haqqında da qız ta’reptegiler onın’ qon’sı-qobalarınan sorap-sorastıradı ha’m mag’lıwmat aladı. Qon’sılarg’a qatnasıq kelinlikke yamasa ku’yewlikke tan’lanıp atırg’an qız yamasa ul haqqındag’ı a’dep-ikramlılıq bahanı belgileydi. «Qon’sın’ jaqsı bolsa, ko’r qızın’ da erge shıg’ar» naqılı a’ne usı jag’daydı sa’wlelendiriwshi turmıs sabag’ı esaplanadı.
Qon’sı-qobag’a azar jetkizbeslik, ko’re almawshılıq qılmaslıq sha’rt. «qon’sın’ ko’r bolsa, tilin’di tıy» naqılına a’mel qılıp jasasa, kelisim jolın tutqan boladı.
Qon’sı menen dushpanlıq shan’araqtadag’ı payız berekeni qashıradı, arzımas sebepler menen daw-ja’njellerdin’ kelip shıg’ıwına jol ashadı. «Qon’sın’ jaqsı bolsa-berdi quda, qon’sın’ jaman bolsa-urdı quda», «qon’sın’ jaman bolsa-jamanlıq keler, qon’sın’ jaqsı bolsa-amanlıq keler», «qon’sın’ jaman bolsa-nızam u’yrenesen’» sıyaqlı naqıllarında eskertiw motivi qollanılg’an. Qon’sı menen shıg’ısıw yamasa tatıw jasaw ushın, da’slep o’zin’ jaqsı bolıwın’ sha’rt. O’zin’ de qon’sın’a qarata g’a’zep-yaki ko’re almawshılıq bolsa, onnan jaqsılıq ku’tiw telbelikten basqa hesh na’rse emes. Bug’an ma’nawiy huqıqın’da joq. Aqırı «qon’sın’dı qozg’asan’ ko’sher, ottı qozg’asan’ o’sher» deydi dana xalqımız. Qon’sı menen ja’njellesiw bul aqırı ko’shiw menen juwmaqlanatug’ın kewilsizlik. Sol sebepten xalqımızda kon’sı tan’lawg’a ayrıqsha itibar beriw da’stu’rge aylang’an, «ha’wli alma-qon’sı al» deydi dana xalqımız.
Qon’sıshılıqta balalardın’ o’z-ara qatnasıqlarıda u’lken a’hmiyetke iye. Qon’sı balaları o’z-ara tatıw, bir-birine mehir-miriwbetli bolıp er jetse, shan’araqlar ara, qon’sıshılıq qatnasıqlarıda uzaqqa sozıladı. Sol sebepli ata-analar o’z perzentlerinin’ bir-birine hu’rmet-izzet ha’m miriwbet ko’rsete alıw ruwxında ta’rbiyalawg’a ayrıqsha itibar beriwi sha’rt. Sonda g’ana qon’sı-qon’sının’ ja’rdemshisine, qon’sılar ara birlik, tatıwlıq bir-birin an’lap jasaw sezimleri payda boladı. Shan’araq qon’sıshılıq ma’nawiyatının’ tiykarg’ı pa’ziyletleri ha’m sha’rtleri a’ne usılardan ibarat. Olarg’a a’mel qılıp jasaw shan’araqlar ara salamat qatnasıq ha’m isenimdi payda etedi. Bul haqqında xalqımız «Qon’sıshılıq ko’rmesen’-ra’ha’t qa’dirine jetpeysen’» dep aytıp o’tken.