Qora metall va uning qotishmalari

Metallar va qotishmalarning kristallanish jarayona


Qora metall va uning qotishmalari
Texnikaviy temirni temir rudalaridan uglerod yordamida kaytarish reaktsiari yordamida olinadi va shuning uchun temir tarkibida xamma vakt 4,5 - 5,O % dan yukori bulmagan mikdorda uglerod buladi. Bundan tashkari, texnikaviy temir tarkibiga rudadan kupgina xar xil elementlar utadi. Ularga misol kilib Si, Mn, P, S va xatto Ni, Sr larni kursatish mumkin.
Kora metallarga asosan temir va uning kotishmalari kiradi. Temir kotishmalarining eng muximlarini pulat bilan chuyan tashkil etadi. Kimyoviy tarkibi jixatidan pulat bilan chuyan, ya’ni ular kup komponentli kotishmalardir. Ammo ularning tarkibiga ikkita asosiy komponent - temir va uglerod kiradi va shuning uchun bu kotishmalarni temir bilan uglerod kotishmalari deb karash mumkin.
Tarkibida O,O5 dan O,2 % gacha uglerod bulgan temir kotishmasi yumshok temir deyiladi va 2,14 % gacha uglerod bulgan temir kotishmalari pulat deyiladi. YUmshok temir plastik, kulrang tusda tovlanadigan ok metall bulib, 1539 ^oS da suyuklanadi.

Chuyan va uning sinflanishi

CHuyan domna pechlarda olinadigan temirning asosiy maxsuloti xisoblanadi. Uning tarkibida 2,14 dan 4,5 % gacha uglerod buladi. Ugleroddan tashkari uning tarkibida kupgina turli elementlar xam ishtirok etadi.

Ishlatilish soxasiga kura chuyan 3 ta asosiy guruxga bulinadi:
kayta ishlanuvchi, kuymakorlik chuyanlar va ferrokotishmalar - ya’ni maxsus chuyanlar.

1. 
   kayta ishlanuvchi chuyan barcha chuyanlarning 8O % ni tashkil etadi. Tarkibidagi xamma uglerod yoki uning ma’lum kismi temir bilan kimyoviy birikkan xolda - temir karbidi (ўeS, tsementit) kurinishda buladi. Bunday kotishma ok chuyan deyilib, uni kayta ishlash yuli bilan undan pulat olinadi. Ok chuyanning ozrok kismi maxsus tarzda yumshatilib shartli ravishda bolgalanuvchan chuyanga aylantiriladi.
   

Pulatning olinish usuliga kura kayta ishlanuvchi chuyan 3 sinfga, ya’ni marten, bessemer va tomas chuyanlarga bulinadi. Marten chuyani M-1, M-2, va x.k., bessemer chuyani B-1, B-2 va x.k., tomas chuyani esa T-1, T-2 va x.k. kurinishda markalanadi.
2)kuymakorlik chuyanning tarkibidagi uglerodning mul kismi erkin xolatda grafit kurinishda buladi va sinik joyi kulrang tusda bulgani sababli kulrang chuyan deb ataladi. Tarkibidagi grafitning shakliga kura kulrang chuyan oddiy, juda puxta va bolgalanuvchi chuyanlarga bulinadi.
Oddiy kulrang chuyan SCH xarflari va ikki xonali ikkita son bilan markalanadi (SCH12-29). SCH - serыy chugun; 12 - uni chuzilishidagi pishiklik chegarasi (kg/mm²); 29 - egilishidagi mustaxkamligi (kg/mm²) ni bildiradi. Bu chuyanda grafit plastinkalar shaklida buladi.
Juda puxta chuyan VCH xarfi bilan belgilanadi (vыsokoprochnыy chugun) . Agar u VCH 45-5 bilan belgilangan bulsa u xolda 45 - chuyanning chuzilishidagi pishikligini (kg/mm²), 5- esa chuyanning nisbiy chuzilishini ( % xisobida) bildiradi. Juda puxta chuyanda grafit zoldir shaklida buladi.
Bolgalanuvchan chuyanda grafit bodrok shaklida bulib, bu chuyan xam xarf va sonlar bilan belgilanadi. Bu chuyanlar xam oldigi chuyan kabi markalanadi. Masalan KCH50-4 bilan belgilangan bulsa bunda KCH - kovkiy chugun, ya’ni bolgalanuvchan chuyan degani, sonlar esa tegishlicha chuzilishidagi pishikligi va nisbiy chuzilishini bildiradi.

3. 
   Ferrokotishmalar. Bu chuyanlar tarkibida kremniy va marganets mikdorlari odatdagi chuyandagidan ancha kup buladi. Ular uch turga bulinadi: ferrosilitsiy, yaltirok chuyan va ferromarganets. Ferrokotishmalardan pulat olishda va ular pulatlarni legirlashda ishlatiladi. Bu chuyanlardan tashkari, legirlangan chuyanlar deb ataladigan xili xam buladi.