Qora qalpoq indd

HÚJJET TÚRLERI HÁM ÓZGESHELIKLERI
Basqarıw procesiniń quramalılıǵı hám kóp qırlılıǵına 
muwapıq túrde mákemeniń is júrgiziw qaǵazları, hújjetler 
de hár túrli hám muǵdarı júdá kóp. Hújjetlerdiń maqseti, 
baǵdarı, kólemi, forması hám basqa bir qatar belgileri de 
túrlishe. Solay eken, hújjetler tiline bolǵan ulıwma talaplar 
menen bir qatarda hárbir topardaǵı hújjetlerdi dúziw 
jumısına qoyılatuǵın kóplegen tillik ózgeshelikke iye 
talaplar da bar. Arnawlı túrdegi hújjet, álbette, ózine tán 
leksikalıq ózgeshelik hám belgileri menen ózgeshelenedi. 
Bul ózgeshelik hám belgilerdi hár tárepleme, tereń túsinbey 
turıp, jetilisken hújjetshilikti islep shıǵıw haqqında gáp 
te bolıwı múmkin emes. Sonıń ushın bul orında hújjetler 
klassifikaciyası máselesi ayrıqsha áhmiyetke iye.
Hújjettanıwda hújjetler bir neshe ózgeshelikleri 
boyınsha klassifikaciyalanadı. Klassifikaciyalawda ulıw-
ma birdey toparǵa ajırata almasaq ta, olardı bir- qansha 
birlesken halda toparlastırıw múmkin.
Hújjettanıwdaǵı usı dástúrge muwapıq is júrgiziw-
degi hújjetler, eń dáslep, dúziliw ornı boyınsha 
klassifikaciyalanadı. Bir tárepten ishki hám sırtqı hújjetler 
parıqlanadı. Ishki hújjetler mákemeniń ózinde dúziletuǵın 
hám sol mákeme ishinde paydalanılatuǵın hújjetler bolsa, 
al arnawlı bir mákemege basqa shólkem yamasa ayırım 
shaxslardan keletuǵınları sırtqı hújjetler esaplanadı.
Hújjetler mazmunı jaǵınan eki túrli boladı: 1) ápiwayı 
hújjetler belgili bir máseleni óz ishine aladı; 2) quramalı 
hújjetler eki yamasa onnan artıq máseleni óz ishine aladı.
Mazmunı bayanlanıwınıń forması jaǵınan jeke, úlgili 
hám qálipli (yamasa trafaretli) hújjetler parıqlanadı. 
Teksttiń ózine tánligi, bárqulla bir úlgide bolmawı jeke 
hújjetlerdiń tiykarǵı belgileri bolıp tabıladı (máselen, 
xızmet xatları da sol sıyaqlı). Bunday hújjetlerde de 
belgili turaqlı quram bar bolsa da, tikkeley mazmunı bir- 
qansha erkin boladı. Úlgili hújjetler basqarıwdıń belgili 
birdey jaǵdayları menen baylanıslı, bir-birine uqsas 
hám kóp tákirarlanatuǵın máseleler boyınsha dúzilgen 
tekstlerdi óz ishine aladı. Qálipli hújjetler, ádette, aldın-
ala tayarlanǵan blankalarda jazıladı, bunday hújjetlerde 
eki túrli xabar sáwlelenedi, yaǵnıy ózgermeytuǵın (aldın 
ala tayın, baspa tekstte sáwlelengen) hám ózgeriwshi 
(hújjetti dúziw waqtında jazılatuǵın) xabarlar; sonıń 
ushın bul túr hújjetlerge salıstırǵanda kóbinese «jazıw» 
emes, al «toltırıw» sózi paydalanıladı. Sol orında aytıw 
kerek, hújjetlerdiń qálipli túrleri sheńberin keńeytiw – is 
júrgiziwdi jetilistiriwdegi maqul jollardan biri. Sebebi 
bul ilaj hújjet tekstlerin birdey etiw hám hújjet tayarlaw 
ushın ketetuǵın waqıt hám de miynetti ádewir únemlew 
imkaniyatın beredi. Qálipli hújjetler qatarına, máselen, is 
haqı yamasa mákan jayı haqqındaǵı maǵlıwmatnamalar, 
ayırım aktler, xızmet saparı gúwalıqları hám basqa 
kóplegen hújjetlerdi kirgiziw múmkin.

---

14
15
Hújjetler tiyislilik tárepine qaray, xızmet babındaǵı 
yamasa rásmiy hújjetler hám jeke hújjetlerge bólinedi. 
Xızmet hújjetleri tayarlanıwına qaray mákeme yamasa 
lawazımlı shaxslarǵa tiyisli bolsa, jeke hújjetler jeke 
shaxslar tárepinen jazılıp, olardıń xızmet iskerliginen 
sırttaǵı yamasa jámáát jumısların orınlaw menen 
baylanıslı máselelerge tiyisli boladı (máselen, jeke arza, 
shaǵım hám t.b.).
Hújjetlerdiń tayarlanıw ózgesheligi hám dárejesi de 
júdá áhmiyetli. Bul tárepinen hújjetler tómendegishe 
klassifikaciyalanadı: qaralama; túp nusqa; nusqa; ekinshi 
nusqa (dublikat); kóshirme. Kópshilik hújjetler dáslep 
qaralama nusqada tayarlanadı, bul hújjet avtorı, yaǵnıy 
tayarlawshınıń qoljazba yamasa kompyuterde kóshirilgen 
dáslepki nusqası bolıp tabıladı. Bul nusqa dúzetilip, qayta 
kóshiriliwi múmkin. Sonı da aytıw kerek, qaralama hújjet 
huqıqıy kúshke iye emes. Túp nusqa hárqanday hújjettiń 
tiykarı, birinshi rásmiy nusqası bolıp tabıladı. Túp 
nusqanıń qayta kóshirilgen forması nusqa dep júrgiziledi, 
ádette, oń tárepindegi joqarı múyeshine «Nusqa» degen 
belgi qoyıladı.
Hújjetshilikte, sonday-aq, anıq (faksimil) hám erkin 
nusqalar da parıqlanadı. Anıq nusqa túp nusqanıń barlıq 
ózgesheliklerin – hújjettiń zárúrli bólimleriniń jaylasıwı, 
formalıq belgiler (gerb, dóńgelek mór, tórtmúyesh mór, 
nıshan sıyaqlı), teksttegi baspa, jazba hárip formaları 
hám sol sıyaqlılardı anıq hám tolıq sáwlelendiredi. 
Mısalı, fotonusqanı yamasa skanerde shıǵarılǵan nusqanı 
sol topar hújjetleri qatarına kirgiziw múmkin. Erkin 
nusqada hújjettegi xabar tolıq berilse de, bul nusqa sırtqı 
ózgeshelikleri tárepinen tikkeley túp nusqaǵa muwapıq 
kelmeydi, yaǵnıy erkin nusqada túp nusqadaǵı mór ornına 
«mór» dep, qol ornına «qol» dep, gerb ornına «gerb» dep 
jazıp qoyıladı hám t.b. Bazda belgili hújjetke emes, al 
onıń bir bólegine mútájlik tuwıladı. Bunday jaǵdaylarda 
hújjetten nusqa emes, al kóshirme alınadı (máselen, 
bayanlamadan kóshirme, buyrıqtan kóshirme hám t.b.). 
Nusqa hám kóshirmeler, álbette, notarius, kadrlar bólimi 
hám sol sıyaqlılar tárepinen tiyisli tártipte tastıyıqlanǵan 
jaǵdayda ǵana huqıqıy kúshke iye boladı. Túp nusqa 
joytılǵan jaǵdaylarda hújjettiń ekinshi nusqası (dublikat) 
beriledi, ekinshi nusqa túp nusqa menen birdey huqıqıy 
kúshke iye.
Hákimshilik basqarıw iskerliginde xızmet dárejesine 
qaray hújjetler házirgi kúnde, tiykarınan, tómendegishe 
klassifikaciyalanıwı múmkin: shólkemlestiriw hújjetleri; 
biylik hújjetleri; maǵlıwmat-xabar hújjetleri; xızmet 
xatları.
Bul qollanbada is júrgiziwde kóp ushırasatuǵın 
tiykarǵı hújjetler usı klassifikaciya tiykarında berildi. 
Bulardı ashıp beriwge ótiwden aldın kópshilik hújjetlerge 
tán bolǵan zárúrli bólimleri ústinde toqtalıp ótiw orınlı.