Qoʻzgʻalmas oʻq atrofida aylanuvchi jismning aylanish oʻqiga koʻrsatadigan bosimi Reja

Qoʻzgʻalmas oʻq atrofida aylanuvchi jismning aylanish oʻqiga koʻrsatadigan bosimi
Reja
1.Qo'zg'almas o'q atrofida aylanuvchi qattiq jism tezligini aniqlash.
2.Qo'zg'almas o'q atrofida aylanuvchi qattiq jismning tezlanishini aniqlash.
3.Foydalanilgan adabiyotlar
Bizga qo'zgʻalmas z o'qi atrofida aylanuvchi qattiq jism berilgan bo'lsin. Shu jismni ixtiyariy M nuqtasining tezligi va tezlanishini aniqlaymiz. h - M nuqtadan aylanish o'qigacha bo'lgas masofa, (109-rasm) z qo'zg almas aylanish o'qi. Jisa absolyut qattiq bo'lganligi uchun h const bo'ladi. Jiam o qiatrofida aylanganda M nuqta aylanish o'qigaperpendikulyar tekislikda radtusi h ga teng bo'igan aylana chizadi.
Jism o'q atrofida de burchakka burilganda M nuqta ds yo'ini bosib o'tadi.bunda - jismning burchak tezligi (40) formala bilan qo'zg'almas o'q atrofida aylanuvchi qattiq jism nuqiasining chiziqli tezligi topiladi. Qa'zg almas o'q strofida aylanma harakatdagi jism ixtiyoriy nuqrasining chiziqli tezligining miqdori jism barchak tezligi bilan qo'zg almas a'qdan nuqtagacha bo'lgan masofaning ko paytmasiga teng.
Chiziqli texlik vektori M nuqtada h ga perpendikulyar bo'lib. Qattiq jismning qo’zg’almas nuqta atrofida aylanma harakati (sferik harakat) Harakati vaqtida jismning bitta nuqtasi doimo qo’zg’almay qoladigan harakatga qo’zg’almas nuqta atrofida aylanma harakat yoki sferik harakat deyiladi. Tayanch tekisligidagi nuqtasi qo’zg’almas bo’lgan pildiroqning harakati yoki birgina sferik sharnirli bog’lanish qo’yilgan jismning harakati sferik harakatga misol bo’la oladi. Sferik harakatni o’rganish uchun OXYZ koordinata sistemasi jism bilan birga harakatlanadi. Qo’zg’aluvchi koordinata sistemasi va OXYZ qo’zg’almas koordinata sistemasini o’tkazamiz. Qattiq jismning aylanma xarakat dinamikasi. Kuch momenti. Inertsiya momenti. Jismni aylanma harakati. Aylanama harakat deb shunday harakatga aytiladiki, bunda jism barcha nuqtalarining traektoriyalari, markazi aylanish o'qi deyiluvchi bitta chiziqda bo'lgan konsentrik aylanalardan iborat bo'ladi. Qattiq jismni aylanma harakatga keltirish uchun unga biror kuch ta'sir etishi kerak. Lekin qattiq jism har qanaday yo'nalishidagi kuch ta'sirida ham aylanavermaydi: Qattiq jismning aylanma harakatini dinamika nuqtai nazardan tekshirilganda kuch tushunchasi bilan bir qatorda kuch momenti tushunchasi, massa tushunchasi bilan bir qatorda inersiya momenti tushunchasi ham kiritiladi.
Kuch momenti. Aylanish o'qiga ega bo'lgan biror jismga kuch ta'sir etganda uning qanday harakat qilishi faqat bu kuchning son qiymatiga bog'liq bo'lmay, uning yo'nalishi va qo'yilishiga ham bog'liq. Bularning hammasini birgalikda hisobga olish uchun kuch momenti kattaligi qabul qilingan. Kuchning ixtiyoriy qo'zg'almas 0 nugtaga nisbatan momenti (M) deganda 0 nuqtadan kuchning qo'yilish nuqtasiga o'tkazilgan radius vektor (r) va F kuchning vektor ko paytmasi tushuniladi, ya'ni M-[rF] M vektorining moduli M Frsina Ff Bunda (=rsina bo'lib u kuchning ta'sir chizig'iga O nuqtadan o'tkazilgan perpendikulyardir, buni F kuchning 0 nuqtaga nisbatan yelkasi deyiladi. Inersiva momenti. Biror m massali nuqtaviy jismning aylanish o'qiga nisbatan inersiya momenti deb uning massasini aylanish radiusining kvadratiga ko'paytmasi bilan ifodalanuvchi kattalikka aytiladi. I=mR2 qattiq jismning inersiya momenti uning qismlari inersiya momentlarining yig'indisiga teng. 1- mR Jismning massalar markazidan o'tmaydigan ixtiyoriy o'qa nisbatan inersiya momenti I shu o'qa paralel bo'lgan va jismning massa markazi orqali o'tuvchi o'qa nisbatan inersiya momenti In bilan jismning m massusining o'qlar orasidagi masofa kvadratiga ko'paytmasining yig'indisiga tengbu Gvuvgens-Shteyner teoremasi. Turli shakldagi jismlar inersiva momentlari.
Qo'zg'almas oʻq utrofida aylanuvchi jism ixtiyoriy suqrasining urinma tezlanishi jismning burchak tezlanishi bilan shu nuqtadan aylanish o'qigacha bo'lgan masofaning ko paytmasiga teng. Urinma rezlanish shu nuqradan h ga perpendikulyar bo'lib, tezlanuvchan aylanma harakatda tezlik yo nalishi bo'yicha (110-a). sokinlanuvchan aylanma harakatda esa unga teskari yo'naladi . Normal tezlanishi aytanish radusi h bo'ylab aylanish o'r tomon yo nalgan bo'ladi. aylanma tezlanishos mirkazga intilma tezlanishi deb ham yaritiladi. bo'lgagda to la tezlanishmi modali quyidagicha aniqlanadi.Tezlanishining yo'salishi esa quyidagi fommuladan topiladı. bunda tedanish bilan nomal tezlanish orasidagi burchak . Nuqtaning murakkab harakari. Agar nuqta yoki qattiq jism bir vaqtda ikkita yoki undan ko'p harakatda ishtirok…a aylanuvchi qattiq jism nuqtasining tezligi va tezlanishi murakkab yoki absalyut harakat boʻladi.

Foydalanilgan Adabiyotlar:
1. P. Shoxaydarova, Sh. Shoziyotov, Sh. Zoirov «Nazariy mexanika» darslik. Toshkent 1991 yil.
2. T.R. Rashidov, Sh. Shoziyotov, K.B.Muminov «Nazariymexanika asoslari» darslik. Toshkent 1990 y.
3. S. M. Targ «Kratkiy kurs teoreticheskoy mexaniki» «Visshaya shkola» 2002 g.
4. I. V. Meshcherskiy. Nazariymexanikadan masalalar to plami. O'quv qo'llanmasi Toshkent. 1989 y.