Qozogʻiston davlatining iqtisodiyoti

. Qozog’iston davlatining iqtisodiy rivojlanishida inistitutsional iqtisodiyotning tutgan o’rni

Qozogʻiston davlatining iqtisodiyoti mutlaq va aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan YaIM koʻrsatkichlari boʻyicha Markaziy Osiyoda eng yirik mamlakat hisoblanadi. Qozogʻiston Sobiq Sovet Ittifoqi parchalangandan keyin, mustaqil respublika boʻlganidan beri 2021-yilda 370 milliard AQSh dollaridan ortiq xorijiy investitsiyalar jalb qildi^[20].
U neft zahiralariga, shuningdek, minerallar va metallarga boy boʻlgan davlat. Chorvachilik va gʻalla yetishtirishga ixtisoslashtirilgan, keng dasht yerlari bilan ham qishloq xoʻjaligida katta salohiyatiga ega. Qozogʻiston janubidagi togʻlar olma va yongʻoq mahsulotlari uchun muhim ahamiyatga ega; u yerda ikkala tur mahsulot yovvoyi holda oʻsadi. Qozogʻistonning sanoat sektori ushbu tabiiy resurslarni qazib olish va qayta ishlashga tayanadi. 
Sovet Ittifoqining parchalanib ketishi va Qozogʻistonning anʼanaviy ogʻir sanoat mahsulotlariga boʻlgan talabning tushib ketishi 1991-yildan beri iqtisodiyotning keskin pasayishiga olib keldi, eng keskin yillik pasayish 1994-yilda sodir boʻlgan. 1995-1997 yillarda iqtisodiy islohot va xususiylashtirish boʻyicha davlat dasturining oʻsish sur'ati tezlashdi, buning natijasida davlat aktivlari xususiy sektorga sezilarli darajada oʻtdi. Qozogʻistonga 2000-yil va 2002-yillarda Yevropa Ittifoqi va AQSh davlatlari tomonidan „bozor iqtisodiyoti mamlakati“ maqomi berilgan^[21].
1996-yil dekabr oyida Gʻarbiy Qozogʻistonning Tengiz konidan Rossiya orqali Qora dengizgacha yangi quvur qurish boʻyicha Kasbiy quvurlari konsorsiumining imzolanishi Putinning 2022-yilgi Rossiyadan keyin koʻrgan iliq qoʻllab-quvvatlashi bilan muammoga duch kelmaguncha, sezilarli darajada kattaroq neft eksporti istiqbollarini oshirib kelmoqda edi. Qozogʻiston prezidenti Qosim-Jomart Tokayevning Ukrainaga bostirib kirishi, Qozogʻiston iqtisodiyoti 1998-yilda neft narxlarining pasayishi va Rossiyaning avgust oyidagi moliyaviy inqirozi tufayli YaIM oʻsishi 2,5% ga pasayib ketdi. 1999-yildagi yorqin nuqta xalqaro neft narxlarining tiklanishi boʻldi, bu oʻz vaqtida tanga devalvatsiyasi va moʻl hosil yigʻish bilan birgalikda iqtisodiyotni turgʻunlikdan olib chiqdi.
Aholi jon boshiga davlatning yalpi ichki mahsuloti 1990-yillarda 26 foizga qisqardi^[22]. 2000-yillarda Qozogʻiston iqtisodiyoti keskin oʻsdi, bunga Qozogʻistonning yetakchi eksport mahsulotlari: neft, metallar va gʻallaning jahon bozorlaridagi mahsulot narxlari oshishi yordam berdi. YaIM 2000-yilda 9,6% ga oʻsdi, 1999-yildagi 1,7% oʻsishga qaraganda. 2006-yilda mamlakat yalpi ichki mahsulotining oʻta yuqori oʻsish sur'ati saqlanib qoldi va 10,6 foizga oʻsdi^[23]. Iqtisodiyotlari jadal rivojlanayotgan Rossiya va Xitoy, shuningdek, qoʻshni Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligi (MDH) davlatlari bilan olib borilgan biznes bu oʻsishda yordam berdi. Iqtisodiy oʻsishning oʻsishi davlatning moliyaviy holatining oʻzgarishiga olib keldi, byudjet 1999-yildagi yalpi ichki mahsulotning 3,7% miqdoridagi naqd pul taqchilligidan 2000-yilda 0,1% profitsitga koʻtarildi. Mamlakat 2014-yildan boshlab iqtisodiy oʻsishning sekinlashishini boshdan kechirdi, bu neft narxining tushishi va Rossiya-Ukraina urushining oqibatlari tufayli yuzaga keldi^[24]. Mamlakat valyutasi 2014-yilda 19 foizga, 2015-yilda esa 22 foizga qadrsizlangan.
2017-yilda boʻlib oʻtgan Jahon iqtisodiy forumi tomonidan Global raqobatbardoshlik reytingi tuzilib, Qozogʻiston davlati 144 ta davlat orasida 57-oʻrinni egalladi^[25]. Reytingda bozor hajmi, YaIM, soliq stavkalari, infratuzilmaning rivojlanishi va boshqalar kabi bir qancha makroiqtisodiy va moliyaviy omillar hisobga olingan^[26]. 2012-yilda Jahon Iqtisodiy Forumi korrupsiyani mamlakatda biznes yuritishdagi eng katta muammo sifatida koʻrsatdi^[27], Jahon banki esa Qozogʻistonni Angola, Boliviya, Keniya, Liviya va Pokiston bilan bir qatorda korrupsiya oʻchogʻi sifatida qayd etdi^[28]. Transparensy International (Xalqaro shaffoflik) tashkilotining 2018-yilgi Korrupsiyani qabul qilish indeksida Qozogʻiston 100 balldan 31 ball toʻpladi, bu korrupsiyaning yuqori darajadan dalolat beradi^[29].
Jahon bankining Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqalari boʻyicha vitse prezidenti Siril Myuller 2017-yilning yanvar oyida Ostonaga (hozirgi Nur-Sulton nomi bilan mashhur) tashrif buyurdi. U Jahon banki bilan 25 yillik hamkorlik davomida erishilgan yutuqlarni yuqori baholadi. Myuller, shuningdek, Qozogʻistonning Jahon banki hisobotining “Biznes yuritish 2017” dasturida avvalgi koʻrsatkichlaridan yaxshilangan oʻrni haqida gapirib oʻtadi, bunda Qozogʻiston dunyoning 190 ta mamlakatlari orasida 35-oʻrinni egallanganligi aytiladi^[30]. 2000-yildan keyin hukumat davlat sektorida bir qancha islohotlar oʻtkazdi: xarajatlarni kamaytirish va davlat xizmatlarini koʻrsatish samaradorligini oshirishga qaratilgan Yangi Davlat boshqaruvi (NPM) yondashuvini qabul qildi^[31].
Qozogʻiston davlati Jahon intellektual mulk tashkiloti tomonidan e’lon qilingan 2018-yilgi Global innovatsiyalar indeksining (GII) Markaziy va Janubiy Osiyo mintaqaviy reytingida 3-oʻrinni egalladi^[32].