Qum haqida tushuncha qum va qumloq tuproqlar xarakteri qum va qumloq tuproqlarning tarqalishi

QUM VA QUMLOQ TUPROQLARNING TARQALISHI


REJA:

1. 
   QUM HAQIDA TUSHUNCHA
   
2. 
   QUM VA QUMLOQ TUPROQLAR XARAKTERI
   
3. 
   QUM VA QUMLOQ TUPROQLARNING TARQALISHI
   

Qumlar deb tarkibida mayda zarrachalar 10% dan ko‘p bo‘lmagan va tuproq hosil bo‘lish jarayonlari sust rivojlanishni xarakterlaydigan kichik mineral zarrachalarning yalpi to‘planishiga aytiladi.

MDX xududida qumloq erlar 240 mln. ga ni tashkil etadi. SHulardan yarim ortigi va o‘rtacha namlik mintaqalariga. Ukraina va Belorussiya dengiz va ko‘l qirgoqlariga to‘gri keladi.
Qurgoqchilik rayonlarda qumlar 83 min. ga tashkil etadi va asosan O‘rta Osiyo va Qozogiston xududiga to‘gri keladi. SHulardan 72 mln.ga Osiyo mintaqasiga va aqolgan qismi Evropa mintaqasiga to‘gri keladi.
Xususan qumlar egallagan maydon 78 mln. ga ni tashkil etadi. Ulardan 12 mln.ga ko‘chuvchi qumlarga tugri keladi.
Qumlar tog jinslarining parchalanishi natijasida paydo bo‘ladi. Parchalangan joylarda paydo bo‘lgan qumlarga elyuvial yoki birinchi paydo bo‘lgan qumlar deyiladi.
Delyuvial qumlar esa ular tog qiyaliklaridan yoqqan yomgir va erigan qor suvlarida oqib, tog oldi tekisliklarida o‘rnashib qolgan qumlardir. Ko‘pchilik qumlar muzlanish natijasida paydo bo‘lgan. Qumlar ko‘chishiga asosiy sabab daryolar hisoblanadi. Suvdan ozod bo‘lgan dengiz tagidagi qumlarga - dengiz qumlari deyiladi.

2. 
   O‘rta Osiyo qumlarining xarakteristikasi.
   

O‘rta Osiyo cho‘llari er shari cho‘llarining shimolida joylashgan bo‘lib loyiqali, toshli, gipsli va qumli cho‘llarga bo‘linadi. Ular O‘rta Osiyo va Qozogiston Respublikalarining 40% xudidining maydonini tashkil etadi. SHularda qumli cho‘llarga 18% i tegishli.
O‘rta Osiyo qumlarining fiziko-geografik xususiyatlari quyidagilar:

1. 
   O‘rta Osiyo daryolari tog xududlaridan boshlanadi va yangi irmoqlar qo‘shilmay cho‘l xududidan o‘tadi, o‘z xususiyatini yo‘qotadi.
   
2. 
   Havoning kunduzgi harorati yuqori, Q 50⁰S gacha etadi, tuproqning yuza harorati Q80⁰S gacha etadi.Kechasi salqin bo‘ladi, sutkalik o‘zgarish havoda 30-40⁰Sni tashkil etsa, tuproq yuzasida 60-70⁰Sni tashkil etadi.
   
3. 
   Yillik yogingarchilik miqdori kam, ular asosan qishqi va bahorgii fasllarga to‘gri keladi.
   
4. 
   Doimiy qor qatlami shakllanmaydi, tushgan qor tez erib ketadi.
   
5. 
   Buglanish, yillik tushgan yogingarchilikdan 10 marotaba ko‘p. Havo quruq, nisbiy namlik 10-5% gacha kamayishi mumkin.
   
6. 
   Er osti suvlari qum o‘simliklari ildizlari qatlamidan chuqurda joylashgan, kuchli mineralli, shamol tezligi 15-20 m/s va undan ham ortadi.
   

Qoraqumlar- 400000 kv.km maydonni ya’ni Turmanistton xududining 88%ni egallaydi.
Er osti suvlari, qumlar sho‘rlangan.
Qizilqumlar - 250000 kv.km ya’ni 70% O‘zbekiston xududining maydonini tashkil etadi.
Qizilqumning shimoliy qismi ya’ni 200000 kv.km. maydon Qozogistonda joylashgan. Qizilqumning shimoliy chegarasi Sirdaryo, janubiy chegarasi Amudaryo, Garbda, Orol dengizi, sharqda Zarafshon vodiysi bilan chegaralangan.
Fargona vodiysi qumlari. Fargona vodiysidagi eng yirik qum massivi Qoraqolpoq, Qayroqchi-qum va Sirdaryoning chap qirgigida joylashgan qumlar kiradi.
Аdаbiyotlаr

1. 
   Bolortsetseg B., Tuvaansuren G. The potential impacts of climate change on pasture and cattie production in Mongolia // Water, Air, and Soil Pollut.-Ulaanbaator,1996-№1-2–P.95–105.
   
2. 
   Davies Alison. Long-term forage and pasture investigations in the UK // J Plant Sci. – Canada, 1996.-№ 4. – R. 573-579.
   
3. 
   Ducrocq H., Duru M. Effect de la conduite d’un paturage tournant sur la digestibilite de l’herbe offerte // Fourrages.–Parij, 1996.-№145.–R. 91–104.
   
4. 
   Eskelinen Anu., Virtanen risio. Local and regional processes in low-productive mountain plant communities: The roles of seed and microsite limitation in relation to grazing // Oikos.–Oikos, 2005.-№ 2–P. 360–368.
   
5. 
   Gordon.A., Var. Epps., Cerus M., Mc. Kell. Major ariteria and procedures for selecting and establisching range shrubs as rehabilitators of distur bed lends // Proc. Of the First Intern. Raigland Congress.-Denver, Colorado, 1978.–P. 352-353.
   

6. 
   Martinez-Sanchez J.J., Ferrandis P., herranz J.M., Burgos A. Evolucion del valor pastoral de la vegetacion colonizadora post-incendio en pinares del suroste de la provincia de Albacete (Espana) // Invest agr Sist. Y recurs forest.–Madrid, 1996.-№1–P.5–17.
   

INTERNET RESURSLAR

1. 
   www.help-rus-student.ru/text/58/210.html
   
2. 
   www.dibase.ru/article/27042009_karynbaevak/4
   
3. 
   www.climate.uz/section.scm?sectionId=4316&contentId=4356
   
4. 
   www.bse.sci-lib.com/article087328
   
5. 
   www.CNSHB.ru/scripts/sw/cgi_4
   
6. 
   www.agro.spbb.ru/s/173.html