Qurilish vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

VI BOB. XOM-ASHYO ARALASHMASINI KUYDIRISH, KLINKERINI 
OLISH JARAYONIDA PECHLARNI ZONALARGA BO’LINISHI
6.1 Xom-ashyo aralashmasini kuydirish, klinkerni olish jarayonida pechlarni 
zonalarga bo‘linishi 
Xomashyoni tayyorlash. O‘zbekistonda quruq usulda portlandsement ishlab 
chiqarish ilk bor Navoiy sement zavodida yo‘lga qo‘yildi. Portlandsement ishlab 
chiqarishning xo‘l usuli texnologiyasi respublikada keng tarqalgan. Karyerdan 
keltirilgan xomashyo yirikligi 5 mm.gacha qilib maydalanadi. Qattiq jinslar tosh 
maydalagich mashinalarida, yumshoqlari esa (tuproq, bo‘r) suv bilan maxsus 
hovuzda qorishtirilib, hosil bo‘lgan shlam deb ataluvchi qaymoqsimon bo‘tqa quvur 
orqali silindr shaklidagi aylanma tegirmonga yuboriladi. 
Po‘lat yoki cho‘yan sharchalar solingan tegirmon har daqiqada 28 marta 
aylanadi va natijada undagi 35-45% gacha bo‘lgan shlam mayda qilib tuyiladi. 
Tuyilgan shlamning kimyoviy tarkibini to‘g‘rilash uchun u uzatuvchi quvurlar orqali 
shlam saqlagich hovuzlarga yuboriladi va oksidlar miqdori tajribahonada aniqlanadi. 
Mahsulotning doimiy sifatini va pechlarning optimal holatda ishlashini 
ta’minlash uchun ishlash jarayonida qat’iy aniq va o‘zgarmas tarkibli xom ashyoviy 
aralashma zarur bo‘ladi. Bunday aralashmaga sozlash (korrektorlash) yo‘li bilan 
erishiladi. Sozlash jarayoni ikki yoki uch tarkibi bo‘yicha oraliq qorishmalarni 
aralashtirishga keltiriladi, shundan so‘ng quruq xom-ashyoviy aralashmaga yana 
gomogenlanishi lozim. Gomogenlangandan so‘ng xom-ashyoviy unning tarkibi 
kalsiy oksidi miqdori bo‘yicha tekshiriladi (un titri). Agar SaO miqdori talablarga 
mos kelsa, aralashma kuydirish uchun yo‘naltiriladi. 
Xom-ashyoni tarkibiga, birligiga, hamda chiqarilayotgan sementning tarkibiga, 
sifatiga ko‘ra xom-ashyoviy qorishmani (titr) SaO bo‘yicha to‘yinish koeffitsiyenti, 
modullarni birini bo‘yicha sozlashadi. 
Sozlash vertikal yoki gorizontal shlambasseynlarda o‘tkaziladi. 

---

111 
Sharli tegirmonlardan gilohakli shlam so‘rg‘ich bilan gorizontal basseynlarni 
biriga quyiladi. Ikkinchi basseynga tarkibida SaO baland (past) bo‘lgan shlam 
joylashtiriladi. Yaxshilab aralashtirgandan so‘ng SaO ni miqdori ikkala 
basseynlardagi shlamlarda aniqlanadi. Titr orqali ikkala shlamni nisbati aniqlanadi. 
Maqsad - kuydirish jarayonida sifatli klinker olish uchun SaO miqdori 63-66% 
oraliqda bo‘lishi kerak. Nisbat o‘rnatilgandan keyin birinchi va ikkinchi basseyndan 
shlam uchinchi basseynga o‘zatiladi. 

---

112 
Vertikal shlam basseynlar 400-1000 m
3
hajmi bo‘lib betondan tayyorlangan 
bo‘ladi va pnevmoaralashtirgichlar bilan ta’minlangan. 
Sozlangan shlam (shixta) gorizontal shlambasseynlarga solinadi. 
Gorizontal shlambasseynlar dumalok shaklda diametri 25 m, balandligi 6-8 m, 
hajmi 6000-8000 m
3
bo‘ladi. Yangi zavodlarda shlam (shixta) tarkibi har soatda SaO, 
SiO
2
, Al
2
O
3
, Fe
2
O
3
bo‘yicha avtomatik rentgenospektrometr bilan aniqlanadi. 
Aniqlash natijalari maxsus hisoblash asboblar yordamida xom-ashyoviy 
komponentlarni nisbatini aniqlashadi va hisoblashadi. 
Maydalab tuyilgan va yaxshilab aralashtirilgan xom-ashyoviy aralashma sement 
kuydiruvchi pechlarda 1400-1500
o
S haroratda kuydiriladi. Xom-ashyoviy 
aralashmani kuydirish xo‘l va quruq usulda ham ishlab chiqarishda asosan aylanuvchi 
pechlarda amalga oshiriladi. Aylanuvchi o‘choq bir oz qiya qilib joylashtirlganuzun 
silindrdan iborat bo‘lib, ichi olovbardoshli zirxlar bilan qoplangan bo‘ladi. 
o‘choqning (xumdonning) uzunligi 95-185-230 m, diametri 4-7 m bo‘ladi.

---

113 
Aylanuvchi pechlar (xumdonlar) qarama-qarshi, yoki to‘g‘ri qonuniyat bo‘yicha 
ishlaydi. Kukun (quruq usulda) yoki shlam (xo‘l usulda) ko‘rinishdagi xom - ashyo 
avtomatik ta’minlovchi vositasida o‘choqga uning yuqori (sovuq) tomonidan 
yuboriladi, quyi (issiq) tomondan esa 20 - 30 metrli alanga ko‘rinishda yoqilg‘i 
(tabiiy gaz, mazut, havo va ko‘mir kukuni aralashmasi) puflanadi. Xom-ashyo o‘choq 
ko‘ndalang kesimning faqat bir qismigina egallaydi va u o‘choq 1-2 ayl. min 
tezlik bilan aylanib turgani holda, turli harorat bo‘linmalarini o‘tib sekin-asta pastga, 
yonuvchi gazlar tomonga qarab harakatlanadi. 
Ba’zan kuydirish uchun xom ashyoviy aralashmani qisman karbon 
gazlardan qutilishi uchun va 800-850
o
S haroratgacha qizdiruvchi, siklonli issqlik 
almashtiruvchi moslama bo‘lgan aylanuvchi o‘choqlarda foydalaniladi (7.1-rasm). 
Siloslardan quruq xom-ashyoviy aralashma pnevmonasos yordamida o‘choqning 
qabul qiluvchi bunkeriga 1 yo‘naltiriladi, bu yerda elevator 2 yordamida moddalar 
tasmali transporter 3 uzatiladi va undan batareyali siklon 4ga tushadi. Siklondan 5 
qaytuvchi gazlar yordamida 6,7 siklonlardan o‘tib, o‘choqqa 8 tushadi. Siklonlardan 
o‘tganda xom-ashyoviy u nasta-sekin qiziydi 800
0
-900
0
S va siklon 7 ga kelib tushadi.
Tizimda gazlar oqumi tutun yutuvchi 10 orqali harakat qiladi. Qayta ishlangan 
200
0
S gazlar siklonda 9 elektrofiltrlarda changdan tozalanadi. Baland haroratlar 
zonalarini o‘tib, klinker sovuq havo oqimi ta’sirida sovitiladi. o‘choqdan klinker 
1000-1100
o
S harorat bilan chiqadi, muzlatgichga jo‘natiladi va u yerda 30-50
o
S 
haroratgacha sovutiladi. Sovutilgan klinker saklash omboriga, keyin maydaligichga 
jo‘natiladi. Maydalangan klinker iqlim sharoitiga ko‘ra berk yoki ochiq omborlarda 
saqlanadi va u yerdan sement ishlab chiqarish uchun tegirmonlarga uzatiladi. 
7.1-rasmda xumdon o‘lchami 4x60 m 1 siklonli issiqlik almashtirgich 5 bilan 
ta’minlangan. o‘tayotgan gazlar gaz o‘tkazuvchi va elektrofiltralar tizimi orqali tutun 
so‘ruvchi 13 yordamida quvurga tashlanadi. Xom-ashyoviy shixta sarflovchi 
bunkerga 3, keyin issiqlik almashtiruvchiga 5 kelib tushadi. Xumdondan qatygan gaz 
ventilator 8 yordamida sharli tegirmon 9 yo‘naltiriladi. 

---

114