Qushlarning ekologiyasi, amaliy axamiyati

Qushlarning migrasiyasi
Qushlar territoriyaga yoki kelib – ketishiga karab ushta gruppaga bulinadi:
1) utrok kular –yil davomida ma’lum territoriyada yashaydi, ya’ni uya territoriyasini tashlab ketolmaydi. Bunday qushlarga kirgovul, kaklik, kichiq musisha, mayna, kizilishton va boshkalarni kiritish mumkin
2) kushmanshi qushlar –kupayish mavsumidan keyin noanik yunalishlarga karab bir nesha km. masofaga kuchib boradi, lekin uzining kupaygan zonasini tashlab ketmaydi. Bu gruppaga snegirlar, dexkonshumshuklarva boshkalar misol bula oladi
3) kelib ketuvshi qushlar kishlash uchi kupaygan joylarini tashlab 1000 km.dan uzokka, ya’ni yangi tabiiy geografik zonalarga uchib ketadi.
Bizda yashayotgan qushlarning aksariyat kupshiligi kelib ketuvshi qushlar xisoblanadi. Kelib ketuvshi qushlar yoki migrasiya kiluvshi qushlarning soni shimolga borgani sari oshib boradi. Bu qushlar bir yilda ikki marta: kuzda kishlash joyiga karab baxorda esa uya kuygan yoki tugilgan joyi tomon migrasiya kiladi. Kuzgi migrasiya vaktida qushlar urtasha tezlikda ushadi, vakti-vakti bilan dam oladi. Kichiq shumshuksimonlar migrasiya vaktida bir sutkada 50-100 km. tezlikda ushadi. Samolyotda va radar yordamida kuzatish shuni kursatadiki, kupshilik qushlarning migrasiyasi 450-750 m. balandlikda utadi. Baland toglarda qushlar xatto dengiz satxidan 6-9 km. balandlikda uchib utgani kuzatilgan. Migrasiya kiluvshi qushlar migrasiyadan oldin juda intensiv ovqatlanadi va anshagina yog zapasini tuplaydi. Yog parshalanganda kup mikdorda energiya ajratadi. Migrasiyadan oldin yog zapasi ba’zi qushlarda tana ogirligining 30-35% ini tashkil kiladi. Bu prosess organizmning yillik fiziologik ritmikasi, yashash sharoitining mavsumiy uzgarishi, kunning yoruglik soati uzgarishi, ovqat bazasining va temperaturaning uzgarishiga boglik. Bu uzgarishlar yigilib, qushlarning migrasion xolatini aniklaydi.
Migrasiya kiluvshi va kushmanshi qushlarning kupshiligida tugilgan joyiga yoki uyasiga kaytib kelish-uya konservatizmi xususiyati buladi.
Migrasiya vaktida qushlarning orientasiyasi, ya’ni adashmasdan kerakli umumiy yunalishni aniklaydigan narsa nima degan savolga tulik javob topilmagan. Kelib ketuvshi qushlarda migrasiya ushun kerakli umumiy yunalishni aniklaydigan tugma migrasion instinkt buladi. eksperimental tekshirishlar va dala kuzatishlaridan ma’lumki, migrasiya kiluvshi qushlar astronavigasiyaga kobiliyatlidir, ya’ni migrasiya vaktida kuyosh, oy va yulduzlarning xolatiga karab, kerakli yunalishni tanlaydi. Yomgir yokkanda, xavoda bulut bulganda yoki planetariy tajribalarida osmon yulduzlarining tabiiy xolatini uzgartirilganda migrasiya kiluvshi qushlarning orientasiyasi keskin yomonlashadi. Qush tomonidan migrasiya vaktida tanlangan umumiy yunalish-kurish organi kuz yordamida bajariladi. Shunki migrasiya paytida qushlar odatlangan landshaftlar: daryo okimi, urmonlar, dengiz kirgoklari buylab ushadi. Galada qushlarning ba’zilari bu yulni avval uchib utgan buladi. Lekin kupshilik qushlarning bolalari uzlari birinshi ulib uchib ketadi.
MDXning Shimoliy Evropa kismidagi qushlar Afrikaning Garbiy tomonida, markaziy kismida kishlaydigan qushlar sharkiy Afrikada, sharkiy kismida uya kuyuvshi qushlar esa Xindiston va Janubiy-Sharkiy Osiyoda kishlaydi.
Qushlarning migrasiyasini o’rganishda asosan xalkalash metodidan keng kullaniladi, ya’ni qushning uyadagi jujasining yoki ushlangan qushning oyogiga metaldan yasalgan xalka takiladi. Xalkaga nomer va xalkalangan tashkilotning shartli belgisi yoziladi. Xalkalash buyisha tuplangan barsha ma’lumotlar Rossiya FA Xalkalash markaziga yuboriladi. Xar yili dunyo mikyosida 1 mln ga yakin qush xalkalanadi, shu jumladan, MDXda 100 ming qush xalkalanadi. Qushlarning ommaviy ravishda xalkalash natijasida kupgina turlarning uya konservatizmi, yunalish va uchish tezligi, kishlash joylari, umri, ulimi, jinslarni juftligining doimiyligi kabi masalalarni aniklaydi.
Qushlarning inson xujalik faoliyatidagi axamiyati juda katta va nixoyatda xilma – xildir. Kupgina turlari kadimdan to xozirgi kunga kadar odam tomonidan xonakillashtirilgan va ulardan gusht, tuxum, tivit kabi maxsulotlar olinadi. Yovvoyi turlari esa qishloq xujaligi, baliqshilik va ovshilik xujaligiga xamda soglikni saklash va aviasiyada katta rol’ uynaydi.