Qushlarning ekologiyasi, amaliy axamiyati

Ovlanadigan qushlar
MDX – qush ovlash buyisha dunyoda birinshi urinni egallaydi. Mamlakatimiz buyisha 150 tur qushlar ov kilinadi. Shulardan eng kupi gozsimonlar (48 turi) va tovuksimonlar (20 tur) xisoblanadi.xozirgi vaktda xar yili 40-50 mln dona qush tutiladi, gozsimonlar asosan Garbiy Sibir’ va Shimoliy Kozogistonda tutiladi. Tutilayotgan qushlarning eng kupini (70%) ok kuropatka, ryabchiq (6%), kur (5%) tashkil kilsa, kolganini kuk kuropatka, kaklik va kirgovullar tashkil kiladi.
Bulardan tashkari, qushlar ilmiy va estetik axamiyatga egadir. Shunki ular guzal tabiatimizning ajralmas kismi. Ular uzining guzalligi, xarakatshanligi va yokimli ovozi bilan inson ushun foydalidir.
Yukorida aytilganlardan shu narsa anikki, aksariyat kupshilik qushlar inson xayoti ushun nixoyatda foydalidir, shu sababli ularni xar tomonlama mudofaa qilish kerak, YUNESKOning tashabbusibilan 1948 yil 5 oktyabrda tabiatni va tabiat boyliklarini ximoya qilish Xalkaro uyushmasi tuzildi. Xozir bu uyushmaga 49 mamlakat kiradi. Shu uyushmaning shartnomalariga kura davlatlar urtasida soni kamayib borayotgan, xayoti xavf ostida kolgan qushlar va ularning kishlash xamda uya kuyish joylari qo’riqlanadi. Uyushmaning tashabbusi bilan 1966 yilda «Xalkaro qizil kitob» chiqariladi keinshalik 1978 yilda «SSSR Qizil kitobi»ga jumxuriyatimizda yashayotgan qushlardan sakkoqushning ikki turi, Turkiston ok laylagi, kora laylak, qizil kanot, shipun okquchi, kichiq burgut, ok dumli burgut, shul burguti, kironkora burgut, bolaotar, kuymay, ilonxur, burgut, shaxin, yurga tovuk okbovur, kreshetki, Osiyo loyxuraksimon veretinigi va shul shumshugi kiritilgan. Xammasi bulib 31 tur.
Uy parrandalari xujalik maksadlari (gushti, tuxumi, pati va pari), aloka boglash (kaptar orqali xavo poshtasi) yoki estetik talablarni kondirish (dekorativ qushlar, ishkibozlik ushun asraladigan zotlar) ushun kulga urgatib kupaytiriladigan qushlardir. Qushlarni xonakilashtirish odamlar tomonidan ma’lum maksadlar ushun kadimgi zamonlardan boshlangan. Xamma xonaki tovuk zotlarining ajdodi bulib Xindiston, Birma va Malay orollari urmonlarida tarkalgan bankiv tovugi xisoblanadi. Bu ovukni xonakillashtirish eraimzdan bir nesha ming yil ilgari avval Xindistonda, keyinshalik Evropada boshlangan. Odam parvarish qilish va tanlash natijasida juda kup xonaki tovuk zotlarini yaratdi, MDXda etishtirilgan tovuk zotlaridan Ukraina ushankasi, yurlov, moskva tovuklari, rus ok tovugi-legorn, langshan, kiandot, n’yu gempshir va boshkalarini olishimiz mumkin. Kurkalar xam eramizdan ansha oldin meksikalik xindlar tomonidan Shimoliy Amerikada tarkalgan yovvoyi kurkadan xonakillashtirilgan. Bir nesha yuz yil mukaddam Yaponiyada bedananing maxalliy formasi xonakilashtirildi. Xozirgi vaktda bu bedananing xar biridan Evropa va Amerika yiliga 300 ta tuxum olinmokda. Bu bedananing gushti va tuxumi ovqat sifatida ishlatiladi. Xonaki urdak zotlari yovvoyi urdaklardan etishtirilgan.gozlarni xonakilashtirish ikkita ildizdan boshlanadi. Garbiy Evropa zotlari Evropa va Osiyoning shimoliy xamda urta mintakalarida tarkalgan yovvoyi kuk gozdan etishtirilgan. Oyoklari, tumshugi, kora va tumshugining ostida burtmasi bulgan Xitoy gozlari Sharkiy Sibir’, ishki Osiyo va Uzok Sharkda tarkalgan yovvoyi xitoy gozidan kelib chiqkan. Xonaki kaptarlarning juda kupshilik zotlari yovvoyi kuk kaptarlardan kelib chiqkan. Kaptar zotlari dekorativ, poshta va gusht beruvshi zotlar gruppasiga bulinadi.