“qutadg’u bilig” ikki jahonni tutishga ochuvchi yo’L

(Ellik yoshim menga qo’l tegizdi, 
Qora (quzg’un) tusidek boshimni oq (qush) 
qildi (ya’ni, sochim oqardi) 
Yil altmish eki erdi to’rt yuz bila 
Bu so’z so’zladim man tutib jan sura, 
Tugal o’n sakkiz ayda aydim bu so’z, 
O’qurdum, adirdim so’z evdib tera 
Shoir o’z nomini asarida eslatib o’tadi, xolos. Buyuk mutafakkir Yusuf Xos 
Hojib bundan 950 yil muqaddam 6500 baytdan yoki 13000 misradan iborat bo’lgan 
“Qutadg’u bilig” asarini yozib tugatgach, qoraxoniylar hukmdori Tavg’ochxon 
(kitobda Tavg’och Qora Bug’ra Qoraxon (xoqon), Abu Ali Hasan binni Sulaymon 
Arslon Qoraxon (xoqon) nomlari bilan zikr etilgan) huzuriga keltirib, unga taqdim 
etganligi, kitob esa xonga manzur bo’lib, uning muallifiga “Xos Hojib”lik, ya’ni 
“mukarram, eshik og’asi” unvoni berilgani to’grisidagi fikrlar ham dostonning 
muqaddimasida qayd etilgan. Yusuf Xos Hojibnning mashhur asari – “Qutadg’u 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 6 / 2021
ISSN 2181-063X
226
http://oac.dsmi-qf.uz

---

bilig” katta shuhrat qozonadi. Shuning uchun ham “Qutadg’u bilig”ni chinliklar 
“Adab ul-muluk”(“Hukmdorlar odobi”), mochinliklar “Anis ul-mamolik” 
(“Mamlakatning tartib usuli”), eronliklar “Shoxnoma”, Mashriq elining ulamolari, 
donishmandlari yakdillik bilan “Ziynat ul-umaro” (“Amirlar ziynati”), turonliklar 
orasida esa “Qutadg’u bilig”, ba’zilar esa “Pandnomai muluk” (“Hukumdorlar 
nasihatnomasi”) deb atalgani ham kitobda keltiriladi. Bundan shoirning Chin (Xitoy), 
Mochin (Sharqiy Turkiston), Eron va Turkiston (Turkiston va umuman turkiy xalqlar 
yashaydigan o’lkalar) da bo’lgani, u yerlarda mavjud bo’lgan adabiy an’analardan 
yaxshi xabardorligi va asar o’sha yurtlarda ham mashhur bo’lganligini anglash 
mumkin. Mazkur asarning shuhrat topishi bejiz emas. Chunki adib o’z davrining 
yetuk mutafakkiri, chuqur bilimli, donishmand kishisi yusuf Xos Hojib edi. Buni 
asarning mazmuni va mundarijasidan ham bilsak bo’ladi. Asarda keltirilgan 
masalalarning ko’lami shu qadar kengki, ularni oddiygina sanashning o’zi ham bir 
necha sahifalarni tashkil etadi. Unda: “Bahor madhi”, “Inson farzandlarining qadri 
bilim va tafakkurda”, “Yetti sayyora va o’n ikki burch”, “Kitob egasining uzri”, 
“Bilim va aql-idrokning farqi to’g’risida”, “Kuntug’di elig haqida”, “Oyto’ldining 
baxt haqidagi hikoyasi”, “Kuntug’dining Adolat haqida aytganlari”, “Tilning fazilat 
va manfaatlari”, “Mehmonga borganda o’zinin qanday tutish lozimligi” kabi 
masalalar keltirilgan. “Qutdg’u bilig”da keltirilgan mavzularning qamrovi qanchalik 
keng bo’lmasin, unda yagona bir masala borki, u barcha mavzularni birlashtiradi. Bu 
INSON masalasidir. U o’z asarida tibbiyot, falakiyot, tarix, tabiiyot, geografiya, 
riyozat, handasa, falsafa, adabiyot, ta’lim-tarbiya, fiqhga oid fikrlarni bayon etib, 
faylasuf va qomusiy olim sifatida o’zini namoyon etadi. Shoirning o’zi aytganiday: 
“Boshdan oxirigacha donolar so’zi, Go’yoki tizilgan marjondek o’zi” bo’lgan 
“Qutdg’u bilig” asari “Qutga, ya’ni baxt-saodatga erishtiruvchi bilim” degan ma’noni 
bildiradi. Asar nomidan ham uning pand-nasihatlar va ta’lim-tarbiyaga oidligi, har 
tomonlama komil insonni tarbiyalaydigan mukammal didaktik asar ekanligini topqir 
kitobxon tezda faxmlashi mumkin. “Qutdg’u bilig” ning tadqiqotchilaridan biri 
Boqijon To’xliyev ta’kidlaganidek, Yusuf Xos Hojib komil inson haqida gapirar 
ekan, kamolotning qator belgilarini ko’rsatib o’tadi. Ularning eng asosiysi alohida 
shaxsning o’z manfaatlari, shaxsiy istaklari doirasini yorib chiqib, boshqalar g’ami 
bilan yashashi, ko’pchilik manfaati uchun fidoyi bo’la bilishdir. Darhaqiqat, asardagi 
bosh masalalardan biri, yuqorida aytib o’tilganidek, komil insonni tarbiyalash. Yusuf 
Xos Hojib bu asari orqali o’z tasavvuridagi eng komil ayni paytda jamiyatning o’sha 
davrdagi talablariga javob beradigan inson qanday bo’lishi kerakligi to’g’risidagi o’z 
fikrlarini bayon etadi hamda yaxshi insoniy fazilatlarni targ’ib qiladi.
“Qutdg’u bilig” asari Sharqda pandnoma turkumidagi an’anaviy kitob tuzish 
shartlariga rioya qilingan holda tuzilgan. Avval nasriy muqaddima, so’ng 73 bobdan 
iborat bo’lgan kitobning mundarijasi beriladi. Asarning dastlabki o’n bir fasli 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 6 / 2021
ISSN 2181-063X
227
http://oac.dsmi-qf.uz

---

debocha bo’lib, hamd, na’t va Qoraxonni madh etish, ta’lim maqsadi, o’n ikki burj, 
tilning ahamiyati, ezgulik haqida, bilim olishning ahamiyati, kitobga nom berilishi, 
keksalikdan afsuslanish kabi fasllardan iboratdir. O’n ikkinchi fasldan boshlab asosiy 
qism voqealari bayon etiladi. “Qutdg’u bilig” da eng yaxshi insoniy fazilatlar va 
xususiyatlar asar qahramonlari sifatida ramziylashtirilgan. Asarda to’rt qahramon – 
Kun tug’di – to’grilikka tayanch bo’lgan adolat ramzi,u asarda elig, ya’ni podsho 
vazifasida, vazir - Oyto’ldi – davlat va baxt ramzi, vazirning o’g’li O’gdulmish – 
zakovat, aql ramzi sifatida, O’zgurmish – vazirning qarindoshi – qanoat, ofiyat, ya’ni 
salomatlik, sog’lik, poklanish timsolida keladi va ular o’rtasidagi munozara asosida 
hayotiy masalalar bir-biriga bog’langan holda bayon etilib, kitobni yozishdagi 
maqsadga boysundiriladi.
O’quv qayda bo’lsa, ulug’lik bo’lar, 
Bilim kimda bo’lsa, buyuklik bo’lar. 
-O’quv qut beradi, bilim – shon-sharaf, 
Shu ikkov tufayli ulug’dir inson. 
-Yaxshi nom oladi, ko’r, ezgu kishi, 
Yomonlar nasibi – el-yurt qarg’ishi. 
-Kishiga chiroydir uyat-andisha, 
U asrar nojoya ishdan hamisha. 
-Yomonlik qilganning ulushi – o’kinch, 
Yomonga yaxshi bo’l, mayli har qachon. 
-Oq sut bilan kirsa qaysi bir qiliq, 
O’lim tutmaguncha o’zgarmas yo’riq.
Kitobda arabcha, tojikcha kitoblar juda ko’pligi, ammo turkiy tilda bu xil kitob 
endigina yaratilgani, bilimning qadr-qimmatiga faqatgina bilimdon kishilar yetishi, 
aql-idrokli kishilar bilim qiymatini uqib olishlari kabi fikralar bayon etilib, shoirning 
tilagi esa quyidagi misralarda o’z ifodasini topadi: 
Bu turkcha qo’shuqlar tuzattim senga, 
O’qisang, duo qil mening haqimga. 
Asarning dastlabki boblaridan biri bilim haqida bo’ib, bu bob “Bilig, uqush 
adrimin, asg’in ayur” (“Bilim aql-idrok farqini, nafini aytadi”) deb nomlanadi. Adib 
bilimni barcha yaramas, yomon ishlardan tiyib turuvchi jilovga qiyoslaydi. Inson 
faqat o’z bilimi bilangina tilaklari va orzu-maqsadlariga erishishi, aql-idrok 
egalarining nafi har doim ko’pchilikka tegib turishi, barcha murakkab ishlar bilim 
tufayli hal etilishi va bilim egalari har doim elda aziz bo’lib, hurmat qozonishlari 
haqida fikr yuritiladi. Bilim haqida aytilgan fikrlarga quloq tutilsa, “Bilimdonga balo 
yo’q” ligini anglashimiz mumkin. Shoir bilimga intilmagan kishilarni kasalga 
o’xshatib, “Bilimsiz kishida kasallik bo’lar, Kasal emlanmasa, yashamas, o’lar!” 
deydi. Shuning uchun kasallikni tuzatib, nodonlikni yengib o’tib, bilimdonlar kabi 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 6 / 2021
ISSN 2181-063X
228
http://oac.dsmi-qf.uz

---

shodon bo’lishlikka undaydi. O’quv-idrok va bilim egasi bo’lgan har qanday odam 
sharaflidir va odamzod naslining ulug’ligi ham bilim tufaylidir. “Yana bir hikamat 
bor: Haztrati odam – Bilim , aqlu idrok sabab muhtaram” deya shoir o’z fikrlarini 
dalillaydi. Shoir bilimni egallashdan asosiy maqsad biror bir naf ko’rish emas, balki, 
insonga qadr-qimmat, hurmat va ehtirom keltirishida deb biladi. “Qutdg’u bilig” 
asarida bilim va bilimdonlik ulug’lanib, shoir kishi ko’nglini dengizga o’xshatar 
ekan, bilimni shu dengiz tubidagi injuga (marvarid) mengzaydi. Agar shu inju dengiz 
tubidan chiqarilmas ekan, oddiy soy toshidan farqi qolmaydi. O’quv va idrok zulmat 
tubidagi mash’aladir. Bilim kishini shu zulmatdan ozod qiladi. Bilimni qadri shu 
darajada balandki, u kishini do’zax o’tidan ham xalos qilishi mumkin. Shunga ko’ra, 
Yusuf Xos Hojib nazarida bilimsizlar dononing oldida bosh egib turishi, shuning 
uchun davlat boshlig’i el-yurt ishlarini bilimdon kishilarga bermog’i joiz. Yusuf Xos 
Hojib O’gdulmish vazir bo’lgan paytda mamlakatda yuz bergan ijobiy o’zgarishlar, 
el-yurt farovonligi, zulmu sitamlardan forig’ bo’lishini ham undagi bilimdonlik bilan 
bo’glaydi.
“Qutdg’u bilig” asarida tilga olingan mavzulardan yana biri bo’lgan ezgulik va 
uning aksi esizlik (yaramaslik, yomonlik) haqidagi fikrlarni kuzatish maroqlidir. 
Tasavvurga ko’ra, o’ng baxt, saodat, omad va rivoj bilan, so’l esa tanazzul bilan 
bog’lanib ketadi. Bu haqda shoir “Yo’ling o’ngidan kelsa, barcha ishlaring bitadi, 
agar so’l kelsa, yig’lab boshingga ur”, deydi. Yusuf Xos Hojib uyga kirishda ham 
o’ng oyoqni bosib kirish kerak, deydi. Elig bir kuni Oyto’ldini o’z huzuriga chorlar 
ekan, uning chap qo’lida urogun degan achchiq dori, o’ng qo’lida esa shakar borligi 
tasvirlanadi. Shu yerda ham achchiq narsaning chap qo’lda, shirin narsaning o’ng 
qo’lda bo’lgani alohida ta’kidlanadi. Yusuf Xos Hojib ezgulik eng yaxshi fazilatdir, 
deydi. Agar bu fazilat davlat boshliqlarida bo’lsa, jamiyatga, ko’pchilikka foyda 
keltiradi. Ezgulik ramzi bo’lgan Kuntug’dining ezguligi quyidagilarda namoyon 
bo’ladi. 
Birinchidan, u doim mamalakat, el-yurt taqdirini o’ylaydi, hech qachon o’z 
manfaatlarini ko’zlab ish tutmaydi. Uning uchun xalq baxti, mamlakat, daxlsizligi, el-
yurt obodligidan ortiq baxt yo’q. 
Ikkinchidan, u ko’zlagan maqsadlarini amalga oshirish uchun jamiyatga ilg’or 
fikrli yengillik va ezgulik targ’ibotchilari, himoyachilari zarurligini anglaydi va 
doimo ularni izlab topib, mamlakatni boshqarish ishlariga jalb qiladi.
Uchinchidan, Kuntug’dining shaxsiy fazilatlari ezgulik me’yorlaridan kelib 
chiqib tasvirlangan. “Qilmishlari to’g’ri va fe’l-atvori o’ngay, tili chin, halol hamda 
ko’zi va ko’ngli boy”. Bundan ezgulik tashqi tomondan ham, ichki tomondan ham 
go’zal, barkamol bo’lishi kerak, degan xulosani tushinib yetishimiz mumkin. Ezgulik 
haqidagi Yusuf Xos Hojibning qarashlari, ayniqsa, Kuntug’di va Oyto’ldi 
suhbatlarida kengroq ochib beriladi. Oyto’ldining: “Ezgulik va ezgu kishi qanday 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 6 / 2021
ISSN 2181-063X
229
http://oac.dsmi-qf.uz

---

bo’ladi?” degan savoliga, Kuntug’di: “Jamiyatga kim naf yetkazsa, uning ishi 
ezgudir”, deb javob beradi. Zero, “Odamlarnig dardu tashvishlari bilan yashash 
insoniylikning eng oliy mezonidir” degan edi Shavkat Mirziyoyev. Darhaqiqat, 
bugungi kunda muhtaram yurtboshimiz olib borayotgan oqilona siyosat hamda 
yangicha islohotlarni chinakam ezgulik va u kishini ezgu inson desak adashmagan 
bo’lamiz. 
Shoir fikri asarda go’zal obrazlar, hayotiy o’xshatish va ta’sirchan misollar bilan 
keltirilgan. Asarda shoir so’z qudratidan, ona tilining ichki imkoniyatlaridan 
mohironalik bilan foydalanadi. Uning o’zi: “Men turkcha so’zlarni yovvoyi tog’ 
kiyigi kabi bildim. Shunga qaramay ularni avaylab-asrab qo’lga o’rgatdim”, deb 
yozadi. “Qutdg’u bilig” asarini varaqlar ekansiz, ana shu “qo’lga o’rgatilgan so’zlar” 
orasida folklor va ko’plab xalq maqollari, urf-odatlaridan keng foydalanilganini 
ko’rasiz. Asarda yozma va og’zaki adabiyotning XI asrgacha bo’lgan barcha 
an’analari o’z ifododasini topgan. Qadimdan maqol, ertak, doston va qo’shiqlardan 
yoshlarni tarbiyalashda keng foydalanib kelingan. Asarda o’zgartirib qo’llangan 
maqollarni, ertaklardagi majoziy obrazlarni uchratish mumkin. Masalan: Aytgu 
kerak, so’z kishi so’zlasa, Aytmasa so’zni qatig’ kezmasa. Bu “Aytar so’zni ayt, 
aytmas so’zdan qayt” maqoliga to’g’ri keladi, yoki: “O’rin sut bila kirsa ezgu qiliq, 
Ulum tumaguncha, evurmak yo’riq”. Bu - “Sut bilan kirgan, jon bilan chiqar” 
maqoliga to’g’ri keladi. Asarda bunday maqollarni ko’plab keltirish mumkin. Bu 
maqollar orqali shoir ezgu niyat, bilimlilik, insoniylik kabi sifatlarni ko’rsatadi. 
Bundan tashqari asarda 30 dan ortiq kasb-hunar haqida ma’lumotlar berib o’tilgan. 
Masalan, Yusuf Xos Hojibning kishi mijozi, turli kasalliklar, tabib va kohinlar, 
azayimxon va folbinlar haqidagi misralari esa uning tabobat ilmidan ham atroflicha 
bilim olganligidan dalolat beradi. Shundan Yevropa olimlari uni “ibn Sinoning 
izdoshi”, deya ta’riflashgan.
Kitob vositasida insonlar tarixni turli davrlarida yashab o’tagan oqilu 
donishmandlar bilan muloqotda bo’ladilar va kitob tufayligina o’tgan asrlarda yuz 
bergan voqealarning g’oyibona ishtirokchisiga aylanadi. “Qutadg’u bilig” sahifalarini 
ham birma-bir varaqlagan kitobxon o’zini goh moziyning ko’z ilg’amas sarhadlariga, 
goh adib yashagan davrning ziddiyatlariga, goh turkiylarning ulug’ bilimli, talay 
hunarli pahlavon o’gloni - Alp Er To’n va buyuk Firdavsiyning “Shohnoma” asari 
qahramonlari davriga borib qolgandek his qiladi.
Barcha yaxshi kitoblar bir jihati bian o’xshash bo’ladi. Kitobni o’qib 
tugatayotganingiz sari ro’y berayotgan voqealar: yaxshilik yoki yomonlikmi, 
hayajon, g’amginlik va afsus-nadomatlarmi, odamlar va joylarmi, hatto ob-havo 
qandayligigacha bari xuddi sizda yuz bergandek tuyilaveradi va bular bir umrga 
ko’nglingizga muxrlanib qoladi. Ayniqsa, o’smirlikda o’qiladigan kitoblarga alohida 
e’tibor qaratish lozim. Shuning uchun ham ingliz yozuvchisi Sameyul Smayls: 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 6 / 2021
ISSN 2181-063X
230
http://oac.dsmi-qf.uz

---

“O’smir idrokida teran iz qoldirguvchi kitob odatda ko’pincha inson hayotida butun 
bir davrni tashkil etadi” degan edi. Buyuk badiiy asar hisoblangan “Qutadg’u bilig” 
ni mutolaa qilgan kitobxon istaydimi-yo’qmi, turli xil mavzularda mahorat bilan aks 
ettirilgan voqealarga baho berishgagina emas, balki o’sha baho berish yo’li haqida, 
hayotning asosiy masalalari, uning maqsadi, undagi adolat va nohaqlik, chinakam 
inson bo’lish uchun nimalar qilish lozimligi, bilimni o’rganishdan asosiy maqasad va 
hokazolar haqida mulohaza yurutishga majbur bo’ladi.
Bugungi kun yoshlari Yusuf Xos Hojib kabi buyuk ajdodlarimiz yaratgan 
ma’naviy boyliklarni o’qib o’rganmasak va ularni kelajak hayotimizda qo’llay 
bilmasak, demak biz asl nafosatdan bebahra yahsagn bo’lamiz. O’qish bu eng yaxshi 
ta’limdir. Buyuk allomalarning fikriga ergashish esa ilmlarning ichida eng maroaqlisi 
hisoblanadi. Shunday ekan o’qish va uqishda hech ham charchamaylik! Shu o’rinda 
Yusuf Xos Hojibning yana bir tilagini eslatib o’tish bilan fikrlarimizni 
yakunlamoqchimiz: 
Tilamadim aslo sharaf-shonu ot,
O’qisa bas dedim yaqinmi yo yot. 
O’quvchi o’qisa zamonlar o’tib,
Duo qilsamikan meni yod etib?!
Kitobni har kimga berma, bir so’zim: 
Har so’zim – ko’zimdir, o’zimdir, o’zim!