Quvvati yiliga 100 milliard m uglevodorod gazini adsorbtsion quritish texnologik jarayoni

4- расм. Узлуксиз ишлайдиган кўп камерали адсорбернинг схемаси: 1-колонна; 2-газ тақсимловчи тарелкалар; 3-қуйилиш трубкалари; 4—тушириш механизми; 5-газ кирадиган патрубка; 6- адсорбент юкланадиган патрубка; 7- тоза газ оқими чиқадиган патрубка.

5 –расм. Узлуксиз ишлайдиган ҳаракатчан қатламли адсорбернинг схемаси: I-адсорбентни совитиш секцияси; II- адсорбция секцияси; III-регенерация секцияси; 1 ва 2-тақсимловчи қурилмалар; 3-тақсимловчи тарелка; 4-затвор (тушириш механизми).

аралашмаси патрубка 5 орқали колоннанинг пастки қисмига берилади ва кетма-кет газ тақсимлагичлар ёрдамида пастки тарелкадан юқориги тарелка томон ҳаракат қилади. Адсорбент заррачалари куйилиш трубалари 3 орқали, газ оқимига қарама-қарши йўналишда, юқориги тарелкалардан пастга томон ҳаракат қилади. Адсорбент патрубка 6 орқали қурилмага берилади ва тушириш механизми 4 ёрдамида қурилмадан узлуксиз чиқариб турилади. Тозаланган газ эса патрубка 7 ёрдамида колоннадан чиқарилади.
Бу қурилмаларда газ аралашмаси унинг кўндаланг кесим юзаси бӯйлаб бир ҳар тақсимланади ва фазаларнинг контакт юзаси ортади. Натижада адсорбент заррачаларининг тўйиниш даражаси ютилаётган компонентга нисбатан бир хил ва максимал ютилиш сиғимига эга бўлади.
5-расмда узлуксиз ишлайдиган ҳаракатчан қатламли адсорбернинг схемаси берилган. Қаттиқ жисм – газ системалари учун бундай қурилмалар баландлиги бўйича бир неча секцияларга ажратилган колонна шаклида тайёрланади. Ҳар бир секция маълум бир жараённи амалга ошириш учун мослаштирилади. I секция адсорбентни совитиш учун мӯлжалланган бўлиб, қобиқ трубали иссиқлик алмашгич кўринишга эга. Регенерациядан қайтган адсорбент заррачалари трубаларнинг ичидан ҳаракат қилади. Совитувчи суюқлик трубалараро бўшлиқдан ўтади.
II cекция адсорбернинг ўзи бўлиб, бу ерда асосий жараён, яъни газ фазасидан қаттиқ фазага бир ёки бир неча компонентнинг ютилиши юз беради. Адсорбент заррачалари тақсимловчи тарелка 3 ёрдамида колоннанинг кўндаланг кесими бўйлаб сочиб берилади. Газ аралашмаси тақсимловчи қурилма 2 орқали II секцияга берилади, тозаланган газ эса тарелка 3 нинг остида жойлашган патрубка орқали ташқарига чиқарилади. Ушбу секцияда қаттиқ ва газ фазалари қарама-қарши оқимда ҳаракат қилади.
III секцияда адсорбент регенерация қилинади. Бу секция ҳам I секцияга ўхшаш қобиқ-трубали иссиқлик алмашгич кўринишига эга. Трубаларнинг ички қисмидан адсорбент заррачалари ҳаракат қилади, трубалараро бўшлиқдан эса иситувчи агент ўтади. Адсорбентни регенерация қилиш мақсадида тақсимловчи қурилма I орқали ўткир буғ юборилади. II ва III секцияларнинг оралиғида ҳам тақсимловчи тарелка ӯрнатилган. Регенерацич пайтида ҳосил бўлган буғ-газ аралашмаси секциянинг юқориги қисмида жойлашган патрубка орқали ташқарига чиқарилади.
Регенерация қилинган адсорбент махсус затвор 4 ёрдамида қурилмадан туширилади. Бу затвор буғнинг қурилмадан чиқиб кетмаслигини ҳам таъминлайди. Сўнгра пневмотранспорт ёрдамида адсорбент узлуксиз равишда қурилманинг юқориги секциясига юбориб турилади. Пневмотранспорт адсорбент заррачаларининг қуришига ёрдам беради.

5. 
   ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁН КЛАССИФИКАЦИЯСИ.
   

Ишлаб чиқариш саноатида жиҳозлар 5 та асосий синфларга ажра­тиш мумкин.
1. Машина двигателлари ва энергия ҳосил қилувчи машиналар ва қурилмалар;
2. Кӯтариш ва ташиш машиналари ва ускуналари;
3. Технологик жиҳозлар;
4. Аналитик ҳисоблаш машиналари ва ЭҲМ;
5. Бошқарувчи машиналар.
Технологик жиҳозлар маҳсулотга таъсир қилиш характерига кӯра шартли равишда аппарат ва машиналарга бӯлинади.
Аппаратларда асосан иссиқлик алмашинув, физик-кимевий жараёнлар олиб борилади. Аппаратни характер­ловчи асосий қисмларидан бири ишлов ёки жараён олиб борувчи си­ғим ҳисобланади. Унда маҳсулотнинг кимёвий ёки физикавий хосса­лари ӯзгаради.
Машиналарда маҳсулотга механикавий таъсир кӯрсатиб уларнинг шакл кӯриниши, ӯлчамлари ва баъзи бир физикавий параметрлари ӯзгартирилади. Машиналарда маҳсулотга ишлов берувчи қисми таъ­сир кӯрсатувчи ҳисобланади.
Технологик жиҳозларнинг қисмлари:
1. Электродвигатель;
2. Ишлов берувчи қурилма;
3. Бажарувчи механизм-ишлов берувчи қурилмани берилган қо­нун билан ҳаракатга келтирувчи қисми;
4. Трансмиссион узатмалар;
5. Жараённи бошқариш ( назорат ва ростлаш) қурилмалари.

Ишлаб чиқариш жиҳозлари ва аппаратларига қуйидаги талаблар қӯйилади:

а) Ишлаб чиқариш жиҳозлари ва аппаратлари юқори техникавий иқтисодий кӯрсаткичларга эга бӯлиши керак. Ма­салан: оғирлиги, габарит ӯлчамлари, жиҳоз эгаллайдиган юза сир­ти, электр энергия, сув ва буғ сарфи, ишлатиш ва таъмирлаш билан боғлиқ харажатлар, жиҳознинг баҳоси ва бошқа кӯрсатгичла­р рационал бӯлиши лозим;
б) Жиҳозлар прогрессив технология талабларини қондириши ке­рак. Бу жиҳозларда хом-ашёнинг исроф миқдори жуда кам бӯлишига интилиш керак;
в) Машиналарнинг конструкциялари механикавий томондан ишончли бӯлиши керак, мустаҳкам, барқарор ва узоқ муддат ишлайдиган бӯлиши лозим;
г) Ишлов берувчи қисмларининг қайси материалдан тайёрлани­ши муҳим аҳамиятга эга. Танланган материал ишлов бераётган маҳсулот ва муҳит таъсири остида чидамли бӯлиши керак. Бундан ташқ ари ишчи қисмлар тайёрланган материалнинг емирилиш даражаси жуда кичик бӯлиши керак, ҳамда маҳсулотнинг сифатига таъсир қилмаслиги лозим;
д) Жиҳозлар конструкцияси оптимал технологик жараён тала­бларини ҳисобга олиб тайёрланиши керак. Бунинг учун янги маши­на ва жиҳозларни яратишда асосан иккита муҳим масала ҳисобга олиниши лозим: юқори иш унумдорлигини ва узоқ муддат ишлашини таъминлаш; тайёрлаш, таъмирлаш ва ишлатишда мак­симал иқтисодий тежамкорликка эришиш;
е) Ишлаб чиқаришда баъзи бир жараёнларни жадаллаштириш жи­ҳозларнинг ишлов берувчи қисмларнинг катта тезликда ҳаракатланишини талаб қилади. Шунинг учун, айланма ҳаракатда бӯладиган қисмлар статик ва динамик томондан мукаммал бӯлиши керак. Тез айланувчи қисм ва деталлар мукаммал бӯлмаса, таянчлар ва иншоотларда тебра­ниш ҳосил бӯлади, подшипникларда ейилиш тезлашади, энергия харажатлари ошади, иш унумдорлиги пасаяди, таъмирлаш ишлари кӯпаяди;
з) Жиҳоз конструкцияси қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим: кинематик узатиш занжирлари кам бӯлиши; автоматлашти­риш қулайлиги; техника хавфсизлиги ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш қоидаларига риоя қилиш; юқори ишлаб чиқариш суратига эга бӯлиши;

2. 
   ТЕХНОЛОГИК КИСМ
   

2.1. УГЛЕВОДОРОД GAZLARNI QAYTA ISHLASHGA TAYYORLASH, GAZ GIDRATLARI HOSIL BO’LISHINING OLDINI OLISH

Tabiiy yoqilg’i gazlar metan qatori uglevodorotlari aralashmasini o’zida namoyon etadi. Ayrim konlardan chiquvchi gazlarida nordon komponentlar (vodorod sulfid, uglerod ikki oksidi, azot, kislorod, kamchil gazlar – geliy va argon) bo’ladi, shuningdek, barcha tabiiy gazlarni doimiy hamrohi suv bug’laridir.
Tabiiy gaz tarkibiga kiruvchi uglevodorodlarni shartli ravishda uch guruhga bo’lish mumkin:
• I guruhga metan va etan kiradi, ular quruq gazlar hisoblanib, gazlarda ularning miqdori normal sharoitda 60 dan 95 % gacha bo’ladi.
• II guruhga propan, izobutan va n–butan kiradi. Bu uglevodorodlar normal sharoitda gaz ko’rinishida, oshirilgan bosimlarda ular suyuq holatga o’tadi.
• III guruhga izopentan, n–pentan, geksan va biroz yuqori molekulali uglevodorodlar kiradi. Ular normal sharoitda suyuq holatda bo’lib, benzin tarkibiga kiradi.
Gazlarni qayta ishlashning mohiyati shundaki, ularni tarkibidan nordon komponentlar va namlikni yo’qotish, so’ngra bu gazlardan I va II guruh uglevodorodlarini ajratishdan iboratdir.
Ma`lumki uglevodorod gazlari kelib chiqishiga ko’ra ularni uch guruhga bo’lish mumkin:
1. Tabiiy gazlar, mustaqil hosil bo’lgan bo’lib tarkibida juda oz miqdorda suyuq uglevodorod saqlagan gazlar;
2. Yo’ldosh gazlar, neft bilan birgalikda chiquvchi gazlar;
3. Zavod gazlari, neftni qayta ishlashdagi destruktiv jarayonlarda hosil bo’ladigan gazlar.
Tabiiy gazlardan sanoat korhonalari va aholi turar joylarida yoqilg’i sifatida keng foydalaniladi, bundan tashqari kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishda hom ashyo bo’lib hizmat qiladi. Bu mahsulotlar asosan vodorod, acetilen, formalьdegid, hloroform va boshqalar.
Yo’ldosh gazlar kommunal ehtiyojlar va avtotransportlarda yoqilg’i uchun qo’llaniladi, shuningdek, piroliz jarayonlari uchun hom ashyo sifatida ham foydalaniladi.
Neft hom ashyolarini qayta ishlashda har bir destruktiv jarayonlardan zavod gazlari hosil bo’ladi. Zavod gazlari uglevodorod tarkibiga ko’ra bir–biridan farqlanadi. Termik kreking gazlari tarkibida metan va boshqa miqdorda to’yinmagan uglevodorodlarga boy bo’ladi. Katalitik kreking gazlarida butanlar va butilenlar miqdori ko’pligi bilan harakterlanadi.
Tabiiy gazlarni qazib chiqarish va qayta ishlashda doimo gaz gidratlari hosil bo’ladi.
Gidrat hosil qiluvchi komponentlar asosan tabiiy gaz tarkibidagi engil uglevodorodlar – metan, etan, propan, izobutan, shuningdek, azot, uglerod ikki oksidi va vodorod sulfid hisoblanadi. Tabiiy gaz gidratlari quyidagi formulaga egadir:
Gidratlar ko’rishini – oq kristal moddalar bo’lib, hosil bo’lish sharoitiga ko’ra muz yoki zichlashtirilgan qorga o’hshaydi. Uglevodorodli gaz gidratlarida suvli kristall panjara katta qismi suyuq propan va izobutan to’la bo’ladi, kichik qismida esa metan, etan, azot, vodorod sulfid va uglerod ikki oksidi bo’ladi.
Gaz gidratlari hosil bo’lishi kuvurlar va jihozlarda tiqinlar tufayli ko’ndalang kesim yuzasi kichrayishiga olib keladi.
Neft va gaz sanoati korhonalarida gazlarni quritish va ingibirlashni turli sxema va usullaridan foydalaniladi. Gaz gidratlari hosil bo’lishiga qarshi kurashda ingibirlash usuli (gaz oqimiga ingibitor kiritish) keng qo’llaniladi.
2.2. Углеводород Gazni qayta ishlash zavodlaridagi asosiy tehnologik jarayonlar tavsifi
Gazni qayta ishlash zavodlaridagi asosiy jarayon bu – benzinsizlashtirish jarayoni hisoblanadi. Qayta ishlanadigan neft gazini hajmidan, bu gazdagi zarur komponentlarni ajratish darajasiga va boshqa omillarga ko’ra benzinsizlashtirishni to’rt usuli qo’llaniladi:
• Kompressorlash;
• Past temperaturali kondensaciya va rektifikatsiya;
• Absorbciyalash;
• Adsorbciyalash;
Benzinsizlantirishni kompressorlash usulida gazni siqishga asoslangan bo’lib, havoli va suvli sovutkichlarda sovitiladi. Bunda gaz tarkibidagi og’ir uglevrdorodlar va suv bug’lari kondensaciyalanadi, so’ngra separatorlarda ajratiladi. Bu usul orqali gazdan zarur komponentlardan etarli darajada ajratish imkonini ta`minlaydi va odatda boshqa benzinsizlashtirish usullari bilan birikkan holda o’tkazish talab etiladi.
Past temperaturali kondensatsiyalash (PTK) jarayonida siqilgan gaz mahsus sovuqagent (propan, ammiak) lar ishtirokida to past (minusli) temperaturagacha sovitiladi. Natijada gazning katta qismi kondensaciyalanadi. Uglevodorodli kondensat separatorda ajratiladi, so’ngra rektidiacion kolonna – deetanizatorga beriladi. Kolonna yuqorisidan metan va etan, pastidan esa beqaror gazsimon benzin chiqariladi.
Past temperaturali rektifikatsiyalash (PTR) jarayonini past temperaturali kondensatsiyalash (PTK) dan farqi, ya`ni PTR jarayoni ancha past temperaturada boradi va rektifikatsion kolonnaga ikki fazali aralashma: sovitilgan va uglevodorodli kondensat kiritiladi. Kolonna yuqorisidan benzinsizlantirilgan gaz, pastidan esa metansizlantirilgan kondensat chiqariladi, kondensatdan etan ikkinchi kolonna – deetanizatorda ajratiladi.
Benzinsizlantirishni absorbciyalash usuli suyuq neft mahsulotlarida gaz komponentlarining turli eruvchanligiga asoslangan jarayon absorberlarda o’tkaziladi. Absorber balandligi bo’yicha ko’ndalang to’siqlar–barbotajli tarelkalarga joylashtirilgan. Gaz oqimini pastki tarelkadan yuqorigacha ko’tarilishida uning tarkibidagi og’ir uglevodorolar asta–sekin absorbentga yutiladi va absorber yuqorisidan to’yingan absorbent chiqariladi. To’yingan absorbent desorbciyalash orqali desorber yuqorisidan gazli benzin chiqariladi, pastdan qayta tiklangan absorbent sovitilgan holda absorberga qaytariladi. Absorbciya jarayoni temperaturasi qancha past bo’lsa, absorbentlarni yutish qobiliyati shuncha yuqori bo’ladi.
Benzinsizlantirishni adsorbciyalash usuli C₃H₈+ yuqori uglevodorodlar miqdori 50 dan 100 g/m³ gacha bo’lgan neft gazlarini qayta ishlashda qo’llaniladi. U adsorbentlar yuzasiga bug’lar va gazlarni yutilishiga asoslangan. Adsorbent sifatida odatda aktivlangan ko’mirdan foydalaniladi. Bunda adsorbent gazdagi og’ir uglevodorodlar asta–sekinlik bilan to’yinadi. Yutilgan uglevodorodlarni haydash va adsorbentni qayta tiklash uchun o’ta qizdirilgan suv bug’i bilan ishlov beriladi. Adsorbentdan haydalgan suv va uglevodorod bug’lari aralashmasi sovitiladi va kondensaciyalanadi hamda olingan beqaror benzin osongina suvdan ajratiladi.
Adsorbciyalash jarayonlari qo’llanilishidagi kamchiligi ularning davriy ishlashidir.
2.3. GAZ ва ГАЗОKONDENSATLAR ТАВСИФИ.
Gaz konlaridan olingan gaz yonilqilari tarkibida ko`pincha uglevodorodlarning ancha oqir fraksiyalari mavjud bo`ladi, ular gaz bosimi ortganda va qarorati pasayganda oson suyuqlanadi. Gaz kondensatlari deb atalmish ushbu fraksiyalar neftdan olinadigan standart suyuq yonilqilað o`rnida, mazkur yonilqilar kamyob bo`lganda yoki iqtisodiy muloxazalarga ko`ra ishlatilishi mumkin.
O`rta Osiyo gaz konlaridan olinadigan 1m³ gazning tarkibidan 15-170 sm³ suyuq gaz kondensatlari olinadi. Albatta, gaz kondensatlarini IYoDlarni deyarli qayta o`zgartirmagan holda qo`llash maqsadgà muvofiq, bo`ladi. Gaz kondensatlarini qo`llash dvigatelning texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarini suyuq yonilqilarga nisbatan pasaytirmasligi lozim. Gaz kondensatlarining muhim tomoni ishlab chiqarishniíã arzonligi, saqlaganda xossalarining o`zgarmasligi, xususiyatlari va tarkibining doimiyligidadir. O`rta Osiyo mazkur yonilqilarni eng ko`p etkazib beradigan mintaqa bo`lib, nafaqat o`z talablarini, balki Ural, Qozoqiston va Markaziy hududlarni ham ta`minlaydi. Turli konlardan olinadigan gaz kondensatlarining tarkibida uchqun bilan yondiriladigan IYOD talablariga javob beradigan engil gaz kondensatlari va dizellarda qo`llash mumkin bo`lgan oqir gaz kondensatlari mavjud bo`ladi. O`rta Osiyo regioniga mansub bo`lgan bu ikki turkum gaz kondensatlarining ba`zi bir xususiyatlarini ko`rib chiqamiz. qar ikki turkum uchun umumiy jiqatlar shuki, gaz kondensatlari tarkibida cheksiz birikmalar mavjud emas va ular aromatik, naften qamda parafinli uglevodorodlardan tarkib topgan.
Engil gaz kondensatlari Muborak, Gazli, Uchqir va boshqa konlardan olinadi. Ular benzinlarga nisbatan past qaroratda qaynay boshlaydi, bu o`z navbatida ichki yonuv dvigatellarini IYOD ta`minlash tizimida bo`r tiqinlari paydo bo`lishiga moyillikni kuchaytiradi.
Biroq maxsus tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, zamonaviy ichki yonuv dvigatel (IYOD) larning ta`minlash tizimida bo`r tiqinlari qosil bo`ladigan qarorat mashinalarning O`rta Osiyo sharoitlarida ishlaganida yuzaga keluvchi odatdagè qiymatdan biroz yuqori bo`lar ekan.
Gaz kondensatlari uncha yuqori bo`lmagan antidetonatsion xususiyatlarga ega bo`lib, ularning oktan soni 54-58 oraliqida bo`ladi. Biroq, TÝS qo`shish hisobiga gaz kondensatlarining oktan sonini o`rta sifatli benzinlarnikiga tenglashtirish mumkin. Gaz kondensatlarini yuqori oktanli benzinlar bilan aralashtirib, ularning detonatsiyaga chidamliligini zamonaviy IYODlar talab qilinadigan darajagacha oshirish mumkin. Bu holda gaz kondensatlaridan foydalanish sof benzinga bo`lgan talabni 50-60 % kamaytiradi.
Gaz kondensatlarining qovushoqligi benzinlarnikiga yaqin bo`lganligi uchun IYOD ta`minlash tizimini konstruktiv jiqatdan o`zgartirish talab qilinadi. Maxsus tajribalar engil gaz kondensatlarining etarli darajada barqaror ekanligini hamda ularni saqlash paytida isroflar (buqlaanish tufayli) yuqori emasligini ko`rsatdi. Jadvalda gaz kondensatlarining ba`zi xossalari keltirilgan.
Gazokondensatning fizik-kimyoviy xossalari

Ko`rsatkichlar	Gaz kondensatlari			GOST 302-82 bo`yicha yozgi (Yo) dizel yonilg’isi ёнилғиси
	I	II	III
Setan soni	43	53	52	kamida 45
Fraksiya tarkibi,°С: boshlangich qaynash harorati	103	111	140	—
50 % qaynash harorati	151	201	208	280 dan past
Oxiri qaynash harorat	292	350	345	360 dan past
20°С dagi kinematik qovushoqligi, mm^2/s	1,2	1,7	2,1	З,0...6,0
Oltingugurt miqdori, % :
umumiy	0,02	0,02	0,02	ko`pi bilan 0,2 %
merkaptanli	0,0001	0,0001	0,0001	ko`pi bilan 0,01%

Og’ir gaz kondensatlari Respublikamizning qator gaz konlaridan olinadi. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, ularda dizel yonilqisiga qaraganda engil fraksiyalari ko`proq ekan. Bu jihat dizelning ishga tushish xususiyatlarini yaxshilashi va o`z-o`zidan alangalanishigacha bo`lgan davrda yonish kamerasida bug’lanishni jadallashtirishga olib kelishi kerak. Shu bilan birga, smolali qoldiqlar, ishlatilgan gazlarda tutun qosil qiladigan oqir fraksiyalar miqdori mazkur gaz kondensatlarida standart yonilqiga qaraganda sezilarli darajada kam bo`ladi va u dizel xususiyatlariga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Ko`pgina gaz kondensatlarining setan soni 40-65 oraliqida, ya`ni dizel yonilqinikiga teng yoki biroz yuqori bo`ladi. Bu jiqat odatdagidek rostlashlarda IYOD -ning ancha ravon ishlashini ta`minlaydi. Gaz kondensatlarining zichligi va qovushoqligi, odatda, dizel yonilqisinikidan kam bo`ladi, bu esa dizel yonilqisiga mo`ljallangan yonilqi tizimidagi tsikl davomida beriladigan yonilqi miqdorining biroz kamayishiga va purkash bosimining pasayishiga olib kelishi mumkin. Agar dizel ko`rsatkichlari andoza yonilqilarda ishlagandagi ko`rsatkichlardan sezilarli darajada yomonlashadigan bo`lsa, gaz kondensatlarining qovushoqligini maxsus quyuqlashtirgichlar, masalan, poliizobutilen yoki dizel yonilqisi qo`shib oshirish mumkin. Natijada standart yonilqiga bo`lgan talab 40-50 % kamaddi.

Qator gaz konlaridan olinadigan gaz kondensatlari tarkibida eng zararli modda - oltingugurt bo`ladi. Ba`zi qollarda ularning miqdori 3 % gacha etadi va bu gaz kondensatlarini (IYOD) lari uchun yonilqi sifatida ishlatishni cheklab qo`yadi. Gaz kondensatlari tarkibidagi oltingugurtni kamaytirish uchuí maxsus texnologiya qo`llash talab etiladi, bu esa gaz kondensatlari ishlab chiqarishni qimmatlashtiradi. Biroq, O`rta Osiyo regionida ishlab chiqariladigan gaz kondensatlarining tannarxi IYOD larida qo`llaniladigan standart yonilqilarnikidan bir necha marta arzonga tushadi. Chunki gaz kondensatlaridan gaz konlari yaqinidagi tuman-larda foydalaniladi, shuning uchun tashib keltirishga sarflanadigan xarajatlar standart yonilqilarnikiga nisbatan kam bo`ladi.

3. 
   ХИСОБЛАШ ҚИСМ