R. D. Dusmuratov, sh. N. Fayziyev, I. N. Qo’ziev a. Z. Avloqulov, G`. V. Po`Latov audit

2. Nomoddiy aktivlar auditini tashkil etish va o’tkazishning umumiy tartibi

Nomoddiy aktivlar auditining maqsadi buxgalteriya hisoboti «nomoddiy aktivlar» moddasining ishonchlilik darajasi to’g’risida fikr shakllantirish va korxonada qo’llanilayotgan nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubi hamda soliqqa tortish bilan bog’liq muomalalarning O’zbekiston Respublikasida amal qilayotgan qonunchilikka muvofiqligini aniqlashdan iborat.

Nomoddiy aktivlar auditi jarayonida quyidagilar amalga oshiriladi:
1. Nomoddiy aktivlar mavjudligi ustidan nazorat o’rnatilishini aniqlash (mulkiy ob’ektlarni nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to’g’riligi; mavjudligini va muomalalarni hujjatlashtirishning to’g’riligini tekshirish; nomoddiy aktivlarni baholashning to’g’riligini tekshirish; inventarizatsiya qilish; hisobot ko’rsatkichlarining sintetik va analitik hisob ma’lumotlariga mosligini aniqlash);
2. Sintetik hisobni yuritish, nomoddiy aktivlarning kirimi va chiqimiga doir muomalalarni soliqqa tortishning to’g’riligini tekshirish (nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sintetik hisob registrlarida aks ettirilishi; nomoddiy aktivlar kirimga olinishi va chiqim qilinishiga doir muomalalarni soliqqa tortish masalalari);
3. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks ettirish (foydali xizmat muddatini belgilashning asoslanganligi; amortizatsiya hisoblashda qo’llanilgan usullarning qonuniyligi va asoslanganligi; amortizatsiya ajratmalarining hisobda aks ettirilishi).
Yuqorida keltirilgan masalalar bo’yicha etarli ma’lumotlarga ega bo’lish auditorga nomoddiy aktivlar hisobining holatini mustaqil baholash va qoidabuzarliklar hamda amaldagi qonunchilik va belgilangan qoidalardan chetga chiqishlarni aniqlashga imkon beradi.
Auditor nomoddiy aktivlarni tekshirish chog’ida quyidagi ma’lumot manbalaridan foydalanadi:

0. 
   nomoddiy aktivlarni hisobga olishni va ular bilan bog’liq muomalalarni soliqqa tortishni tashkil etish masalalarini tartibga soluvchi asosiy me’yoriy hujjatlar;
   
1. 
   korxonaning hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’i (farmoyishi) (nomoddiy aktivlar hisobiga taalluqli qismi);
   
2. 
   nomoddiy aktivlar sintetik va analitik hisobi bo’yicha korxonada qo’llaniladigan hisob registrlari;
   
3. 
   nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni hisobga oladigan dastlabki hujjatlar;
   
4. 
   buxgalteriya hisobotlari.
   

Dastavval, auditor korxona hisob siyosatining nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubiyoti bayon qilingan asosiy qoidalari bilan tanishib chiqadi. Bular xususan quyidagilardan iborat:
amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usullari (bir butunligicha yoki nomoddiy aktivlarning har bir turi bo’yicha);

0. 
   amortizatsiya hisoblanmaydigan nomoddiy aktivlar ro’yxati;
   
1. 
   nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun qo’llaniladigan namunaviy qabul qilingan va korxonaning o’zida tasdiqlangan dastlabki hujjatlar shakllari;
   
2. 
   nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish muddatlari;
   
3. 
   nomoddiy aktivlar hisobiga doir hujjatlar aylanishi;
   
4. 
   nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni hisobga olishda qo’llaniladigan schyotlar ro’yxati.
   

Nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni tekshirish uchun sintetik va analitik hisob registrlari qo’llaniladigan hisob shakllariga bog’liq holda foydalaniladi.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida nomoddiy aktivlarning sintetik hisobi 13-ASK jurnal-orderda va «nomoddiy aktivlarni hisobga olish vedomosti»da yuritiladi.
Buxgalteriya hisobining schyotlar rejasida korxonaga mulkiy huquq asosida tegishli bo’lgan nomoddiy aktivlarning miqdori va harakati to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schetlar»(0410-0490) schyotlar mo’ljallangan. Bu schyotlar balansga nisbatan aktiv bo’lib, ularning debet tomonida mavjud nomoddiy aktivlarning qoldig’i, kirimi va kreditida xo’jalikdan chiqishi aks ettiriladi.

Buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan sharoitda quyidagi schyotlarning debet va kredit oborotlari bo’yicha mashinagrammalar tuziladi: