R. D. Dusmuratov, sh. N. Fayziyev, I. N. Qo’ziev a. Z. Avloqulov, G`. V. Po`Latov audit

0400
Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar.
0410	Patentlar, litsenziyalar va nou-xau
0420	Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalari
0430	Dasturiy ta’minot
0440	Er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi
0450	Tashkiliy xarajatlar
0460	Franshizalar
0470	Mualliflik huquqlari
0480	Gudvil
0490	Boshqa nomoddiy aktivlar
0500	Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oladigan schyotlar
0510	Patentlar, litsenziyalar va nou-xau eskirishi
0520	Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalarining eskirishi
0530	Dasturiy ta’minotning eskirishi
0540	Er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqining eskirishi
0550	Tashkiliy xarajatlarning eskirishi
0560	Franshizalarning eskirishi
0570	Mualliflik huquqlarining eskirishi
0590	Boshqa nomoddiy aktivlarning eskirishi
9220	Boshqa aktivlarning chiqimi

Nomoddiy aktivlar buxgalteriya balansi (1-shakl)ning aktiv qismidagi I- Uzoq muddatli aktivlar» bo’limida «Nomoddiy aktivlar» degan modda bo’yicha (boshlang’ich qiymati (020-satr), eskirishi (021-satr), qoldiq qiymat (022-satr)) aks ettiriladi.
Hisobotga beriladigan tushuntirishlarda quyidagi axborotlarning mohiyati bayon qilinishi lozim:

0. 
   nomoddiy aktivlar foydali xizmat muddatlari to’g’risidagi (ayrim guruhlari bo’yicha);
   
1. 
   qiymati qoplanmaydigan (eskirish hisoblanmaydigan) nomoddiy aktivlar to’g’risidagi;
   
2. 
   amortizatsiya ajratmalari hisoblash usullari to’g’risidagi.
   

Amalda nomoddiy aktivlarga doir muomalalar kamdan-kam sodir bo’lganligi sababli, mulklarni nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to’g’riligini yoppasiga tekshirish maqsadga muvofiq.
Mulklar nomoddiy aktivlar qatoriga olib borilganligining to’g’riligini tekshirish chog’ida huquqlar va shunga o’xshash fuqarolik-huquqiy shartnomalar tuzilish natijasida sotib olinadi va patent to’g’risida, tovar belgilari, xizmat ko’rsatish belgilari, mualliflik huquqlari to’g’risidagi qonunlar bilan tartibga solinadi.
Mavjud nomoddiy aktivlarni quyidagilar asosida sotib olish mumkin:

0. 
   litsenzion shartnoma;
   
1. 
   «nou-xou»ni qabul qilish-topshirish shartnomasi;
   
2. 
   ta’sis shartnomasi.
   

Nomoddiy aktivlarni korxonaning o’zida yaratish quyidagilar doirasida amalga oshiriladi:

0. 
   asarni yaratish to’g’risidagi shartnoma;
   
1. 
   ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish to’g’risida shartnoma;
   
2. 
   ilmiy-texnik mahsulotni yaratish (berish) to’g’risida shartnoma.
   

Ekspertiza o’tkazish chog’ida e’tibor qaratish zarur bo’lgan ayrim shartnomalarning xususiyatlarini qisqacha ko’rib chiqamiz.
Mualliflik shartnomasida asardan foydalanish usullari mazkur shartnomaga muvofiq beriladigan muayyan huquqlar;
foydalanish uchun beriladigan huquq muddati;
mukofatlash ko’lami yoki uni aniqlash tartibi, to’lash tartibi va muddatlari.
Litsenzion shartnoma predmeti bo’lib shunday nomoddiy aktivlar hisoblanadi-ki, ular tegishli organlarda maxsus ro’yxatdan o’tkaziladi (kashfiyot, foydali model, sanoat namunasi, tovar belgisi, xizmat ko’rsatish belgisi). Litsenziyalovchi (barcha zarur hujjatlarni beruvchi tomon) va litsenziat litsenzion shartnomaning tomonlari bo’lib hisoblanadi. Litsenzion shartnomada ob’ektdan foydalanish usullari (sanoat mulki ob’ektidan foydalanishga doir muayyan huquqlar); foydalanish uchun beriladigan huquq muddati; mukofatlash ko’lami yoki uni aniqlash tartibi, to’lash tartibi va muddatlari. Mukofatlash litsenziatning foydasidan ajratma ko’rinishida yoki qat’iy summa ko’rinishda, yoki ushbu usullarni birgalikda qo’shib aniqlanishi mumkin. Shartnomada tomonlarning majburiyatlari ko’rsatiladi. Litsenzion shartnoma patent idorasida ro’yxatdan o’tkazilishi lozim.
«Nou-xou»ni bir-birovga o’tkazish shartnomasi bo’yicha «nou-xou» (axborot)dan foydalanish uchun beriladigan huquq emas, balki uning o’zi beriladi. Shartnomada «nou-xou»ni berish tartibi to’g’risidagi asosiy shartlar, shartnomaning amal qilish muddati, bahosi va to’lov tartibi, maxfiylikni saqlash bo’yicha tomonlarning majburiyatlari ko’rsatiladi. Berilayotgan «nou-xou»ni bayon qilish shartnomaning muhim shartlaridan hisoblanadi. Shartnoma ro’yxatdan o’tkazilmaydi.
Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish shartnomasida ishlarning nomlari va ularning har bir bosqichi; ishni bajarish uchun asos (dastur, reja, texnik topshiriqlar va shunga o’xshash); butun ishlarni bajarish muddati va har bir bosqichni bajarish muddati; ish qiymati va to’lov tartibi; ishni qabul qilish tartibi; ishlar natijalaridan foydalanish shartlari; tomonlarning mas’uliyatlari ko’rsatiladi.
Nomoddiy aktiv ob’ektini hisobga qabul qilish kuchga kirgan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Shartnomalarni yuridik ekspertizadan o’tkazish uchun auditorlik firmasining yuristi jalb qilinishi mumkin.
Auditor shartnomalarni tekshirish bilan bir qatorda nomoddiy aktivlarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (qabul qilish dalolatnomasi) va nomoddiy aktivlarni hisobga olish kartochkasi (№1-NMA shakli)ni to’lg’azishni tekshiradi. (majburiy rekvizitlarni to’lg’azishning to’g’riligi, foydali xizmat muddatining ko’rsatilish, hisobga qabul qilish sanalari (foydalanishga topshirish, ob’ektni ro’yxat qilish; dastlabki hujjatlarni hisob registrlarida aks ettirish).
Shartnomalar va dastlabki hujjatlarning yuridik rasmiylashtirilishi tekshirilganidan so’ng auditor nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatini arifmetik tekshiruvdan o’tkazadi (ularning baholanishini). «Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun»ning 12-moddasi va «Nomoddiy aktivlar» nomli №7 BHMSning 22-23 bandlariga muvofiq nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida pul ifodasida aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlarni baholash ularning tegishli shartnoma qiymati va rejalashtirilgan maqsadlarda foydalanish uchun yaroqli holga keltirish xarajatlarini qo’shish tartibidan kelib chiqib aniqlanadi.