Радикаллашув тушунчасига хорижий илмий ёндашувлар, радикализмга қарши курашишнинг миллий норматив-ҳуқуқий асоси

Радикаллашув тушунчасига хорижий илмий ёндашувлар, радикализмга қарши курашишнинг миллий норматив-ҳуқуқий асоси

Ҳозирги вақтда радикаллашув тушунчасини ўрганиш катта қизиқиш уйғотишда давом этмоқда, бу замонавий дунёда содир бўлаётган жараёнлар, шу жумладан сиёсий зўравонлик, кўпинча экстремизм ва терроризм кўринишидаги турли хил тўқнашувлар билан боғлиқ. "Радикаллашув" атамаси узоқ вақтдан бери сиёсий нутқда ва илмий муомалада мустаҳкам ўрин эгаллаган, турли контекстларда фаол қўлланилмоқда, аммо биз ушбу ҳодисанинг моҳиятига қарашларда сезиларли эволютсияни, шунингдек, тадқиқотчилар ўртасидаги жиддий қарама-қаршиликларни айтишимиз мумкин.

Шу билан бирга, оммавий ахборот воситаларида ва илмий нашрларда аллақачон радикал деб аталган турли хил мафкураларнинг кенг тарқалишига гувоҳ бўламиз ва кўпинча ўзларини радикал деб кўрсатувчи ёки бошқалар томонидан аниқланган ҳаракатлар билан боғлиқ воқеаларга гувоҳ бўламиз. Бу ҳодисаларнинг барчаси, бизнинг фикримизча, "радикаллашув" тушунчаси билан жуда ноаниқ боғлиқдир.
Умуман олганда, шуни таъкидлаш мумкинки, маҳаллий илмий адабиётларда ҳали "радикаллашув" тушунчасининг аниқ консептуал асослари ишлаб чиқилмаган ва "радикаллашув" атамасини фақат қуролли гуруҳларга қўшилиш ва иштирок этиш фактига нисбатан қўллашга уриниш мавжуд. зўравонлик ҳаракатларида, бизга кўринадигандек, унинг "иш" ҳажмини чеклайди. Бизнинг фикримизча, радикаллашув, энг аввало, жамиятда радикал ғояларнинг тарқалиши бўлиб, у ўз навбатида кўпинча зўравонлик билан деярли боғланмаган ижтимоий ва сиёсий ўзгаришларнинг “ҳаракатлантирувчи камари”га айланган.
Дарҳақиқат, тарих давомида "радикализм" тушунча сифатида ўз маъносини сезиларли даражада ўзгартирди. 19-асрда ўзларини радикал деб атаган кўплаб сиёсий партиялар фақат демократияни жорий этиш тарафдори бўлиб, унда овоз бериш ҳуқуқи, таърифига кўра, на мулкка эгалик, на гендер ўзига хослик билан боғлиқ эмас; уларнинг аксарияти ислоҳотчи, инқилобчи эмас, радикаллар эса, асосан, зўравонликсиз фаоллар эди.
Шуни таъкидлаш керакки, ХИХ асрнинг баъзи радикал талаблари. Энди инсон ва фуқаронинг асосий ҳуқуқларининг бир қисмига айланди. Бошқача айтганда, “радикал” тушунчасининг мазмуни бир асрдан кўпроқ вақт ичида кескин ўзгарди: агар 19-асрда. "радикал" атамаси асосан либерал, антиклерикал, демократия тарафдори, прогрессив сиёсий позитсияларга ишора қилади, замонавий фойдаланиш кўпроқ антилиберал, фундаменталистик, антидемократик ва регрессив кун тартибини қамраб олади.
Ҳозирги вақтда хорижий адабиётларда радикаллашув тушунчасига бир нечта асосий ёндашувлар мавжуд.
Биринчи ёндашувга кўра, радикаллашув ўзгариш воситаси сифатида зўравонликка ўтиш жараёнидир.
Яна бир ёндашув радикаллашув ҳодисасини классик радикаллашув ва зўравон радикаллашувга ажратишга уриниш билан боғлиқ. Масалан, "Радикал" тушунчаси ижтимоий-сиёсий ўзгаришларга чуқур интилаётган шахсни. “Радикаллашув” жамиятдаги мавжуд тартибларга зид ёки бевосита таҳдид соладиган кенг кўламли ўзгаришларни давом эттириш ва қўллаб-қувватлаш истагини кучайишидан бошқа нарса эмас, "Зўравон радикаллашув" эса радикал ғоялар зўравонлик ҳаракатларини бевосита қўллаб-қувватлаш ёки унда иштирок этиш истагини шакллантириш билан бирга бўлган жараён деб тушунилади. Биринчиси "қонуний ва зўравонликсиз сиёсий ҳаракатларни амалга оширишга тайёрлик", иккинчиси эса "ноқонуний ва зўравон сиёсий ҳаракатларга тайёрлик" деган тахминдан келиб чиқади.
Бироқ, "қонуний" ва "ноқонуний" ҳаракатларни ўлчаш учун қандай стандартлар (жаҳон ҳамжамияти томонидан эътироф этилган ёки фақат алоҳида мамлакатларнинг миллий қонунчилигида мустаҳкамланган) қўлланилади, деган саволни туғдиради.
2001 йилгача "радикаллашув" атамаси баъзан илмий доираларда қўлланилсада, матбуотда кам тилга олинди. Кейин 2005-2007 йилларда, хусусан, 2004 йил мартидаги Мадрид портлашлари ва 2005 йил июлидаги Лондон портлашларидан сўнг, "миллий терроризми" каби ҳодиса билан боғлиқ бўлган "радикаллашув" атамасини қўллаш кескин ўсди. 2005 йилдан бери Ғарбий Европанинг аксарият мамлакатлари "радикализацияни йўқотиш" дастурларини ишлаб чиқди, натижада "радикализация" атамаси амалда қўлланилади бошланди.
Учинчи ёндашув тарафдорлари “радикаллашув” ва “экстремизм” тушунчаларини фарқлашга чақирадилар. Радикализм ва экстремизм ўртасидаги муҳим фарқни кўрсатиб, экстремизм “чекланган тафаккурнинг намоён бўлиши ва қатъий, догматик, мафкуравий тамойилларга асосланган бир жинсли жамият яратиш истаги эканлигини таъкидлади. ҳар қандай норозиликни ва озчиликларнинг субъективлигини бостириш", радикализм эса "фарқни холис қабул қилиш ақл кучига ишониш" деб билишади.
Радикаллашув тушунчасининг мумкин бўлган кўплаб маънолари бор, лекин уларнинг аксарияти эътиқод, ҳис-туйғулар ва хатти-ҳаракатлар ўртасидаги оддий ижтимоий ва психологик фарқларга мос келади. Бундан ташқари, тадқиқотчиларни энг катта ташвишга соладиган хатти-ҳаракатларнинг радикаллашуви “сиёсий радикаллашув” тушунчасини ажратиб кўрсатишади, бу уларнинг фикрича, “гуруҳлараро можаро номидан қурбонлик қилишга тайёр бўлиш ва қўллаб-қувватлаш учун эътиқод, ҳис-туйғулар ва ҳаракатлардаги ўзгаришлар”нинг кўринишидир ва буни "гуруҳлараро зиддият ва зўравонликни қўллаб-қувватлашда эътиқодлар, ҳис-туйғулар ва хатти-ҳаракатларнинг экстремаллигини кучайтириш жиҳати сифатида" тушуниш мумкин.
Ҳозирги вақтда "радикализатсия" мунозарали тушунча бўлиб қолмоқда, айримларнинг фикрига кўра радикаллашув ҳақидаги адабиётни терроризм ва терроризмга қарши кураш бўйича кенгроқ адабиётлардан ажратиш тобора қийинлашиб бормоқда, чунки терроризмга қарши кураш радикаллашувнинг "асосий сабабларидан" бири бўлиши мумкин. Бу деярли аёвсиз доира бўлиб чиқди: терроризмга қарши курашда ҳокимиятнинг ҳаддан ташқари зўравонлиги ёки бемаъни ҳаракатлари террористик кучларни "озиқлантирувчи" жавоб радикаллашувига олиб келади. Чиқиш йўли сифатида улар радикаллашувнинг энг кенг таърифидан "одамларнинг қандай қилиб ва ​​нима учун экстремист бўлишлари билан боғлиқ бўлган ҳар қандай нарса сифатида" фойдаланишни таклиф қилишди.

Турли мамлакатларнинг ҳуқуқни мухофаза қилувчи органлари томонидан қабул қилинган "радикаллашув" тушунчасининг таърифлари жуда хилма-хил ёндашувларни намойиш этади:

1. “...индивиднинг маълум бир сиёсий-мафкуравий мақсадга эришиш учун нодемократик ёки зўравонлик воситаларидан, жумладан терроризмдан фойдаланишни кўпроқ қабул қиладиган жараён” (Дания хавфсизлик ва разведка хизмати);
2. “...демократик қонун устуворлигига потенциал хавф туғдирувчи жамиятда кенг кўламли ўзгаришларни амалга ошириш ёки қўллаб-қувватлаш, бу демократик қонун ва тартибнинг ишлашига зарар етказиши мумкин бўлган нодемократик усуллардан фойдаланишни ўз ичига олиши мумкин” ( Голландиянинг умумий разведка ва хавфсизлик хизмати);
3. “...экстремистик эътиқод тизимини қабул қилиш жараёни, жумладан зўравонликни ижтимоий ўзгаришларни амалга ошириш усули сифатида қўллаш, қўллаб-қувватлаш ёки тарғиб қилиш истаги” (АҚШ Ички хавфсизлик вазирлиги);
4. Радикаллашув "жамиятни тубдан ўзгартириш учун мафкуравий ёки диний фаолликка олиб келадиган жараён" ёки "шахс ёки гуруҳни сиёсий мақсадларда зўравонликдан фойдаланиш, рағбатлантириш ёки рағбатлантиришга олиб келадиган жараён" бўлиши мумкин. (Швед хавфсизлик хизмати)

Радикаллашув жараёнини ҳар томонлама тушуниш учун биз радикаллашувнинг қуйидаги даражаларини ажратиб кўрсатишни ўринли деб ҳисоблаймиз, улар:

- индивидуал (шахснинг радикаллашуви);
- ижтимоий (маълум бир гуруҳнинг радикаллашуви);
- социал (жамиятнинг радикаллашуви).

Радикаллашув хавфига келсак, бизнинг фикримизча, унинг намоён бўлишининг бир неча босқичлари ҳақида гапириш мантиқан тўғри бўлади:

1. Жамиятда радикал ғояларнинг келиб чиқиши ва айланиши.
2. Жамиятда радикал ғоялар тарафдорларининг танқидий массасига эришиш.
3. Радикал зўравонликсиз ҳаракатларга ўтиш.
4. Зўравон ҳаракатларга ўтиш.

Миллий қонунчилик нормаларимизда “Радикализм” тушунчаси:

Ўзбек тилининг изоҳли луғати бир қанча тушунчалар берилган, “Радикализм” (лотинча radicalis-“илдизга оид”) маъносини бериб, биринчи- сиёсий, мавжуд давлат тузимини танқид остига олиб, радикал ўзгаришлар ва ислоҳотлар ўтказишни талаб этувчи сиёсий оқимни, иккинчи- назарий ва амалий масалаларни ҳал этишда радикал усуллар туб ва қатъий чоралардан фойдаланиш; қатъий ҳаракат талаб қилиш ва уларни қўллашни англатиши кўрсатилган.
Миллий қонунчилигимизда “Радиказилизм”га тушунчасига берилган таъриф бўлмасада, радикализмга қарши олиб бориладиган чоралар белгилаб берилган, булар,-
2016 йил 14 сентябрдаги “Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида”ги Республикаси Қонунининг 12¹-моддаси - Маданият органларининг ёшларга оид давлат сиёсати соҳасидаги ваколатларида, маданият органлари миллий ўзликни англашда мустақиллик, юксак маънавият, инсонпарварлик анъаналарига садоқат ғояларини янада чуқур сингдириш,