Radioelektronika asoslari

J - mashq. Kuehaytirgichning amplitudaviy xarakterlstikasini olish

1. 
   Tovusb generatorida kuchaytirgichning kvazirezonans chastotasi tartibidagi tebranish chastotasi (^=1000-^5000 Hz tartibida) o‘matilsin.
   
2. 
   Kirish sigrtali ampliiudasini ! mVdan 50 mVgacha o'zgartira borib, kuchaytirilgan signai amplitudasining kuchlanishi oichansin.
   

Oichash natijalari l-jadva!gajoylashtiriIsin.

4. 
   A
   I-iadvcd.
   

   	MHz)	C/ldiidi(k)	(/chioiA (V)	K
   -

   
   3. Jadval natijalari asosida kuchaytirgichning yoki
   amplitudaviy xarakteristikasi chizilsin.
   
   
   
   mplitudaviy xarakteristikadan kuchaytirgichning dinamik kuchaytirish diapazoni topilsin,
   

(I - mashq, Kuchaytirgichning chastotaviy xarakteristikasini olish
,+

1. 
   Tovush generatortda kuchaytirgichning dinamik kuchaytirish diapazonining o'rtasiga mos keladigan qiymatli signai amplitudasi o‘ matiisin.
   
2. 
   G
   2-jadvai.
   

   Nz	Ubm	fo(Hz)	l/utioirfitF)	K	w	■ M i V

   
   Si
   
   
   
   enerator yordamtda kuchaytirgtchning kirisli signaii chastotasini 20 Ih dan to 200000 Hz gacha o‘zgartirib borib, uning chiqishdagi signal kuchlanishi oichansin. 0‘lchash natijalari 2-jadvalga joylashtirilsin.
   
3. 
   J
   3~jadvai,
   

   		UHz)	Rr(Om)	f/chitBlJl ( V)	K
   		• • i		‘ i ■	' . ’ i
   				' ! • i: !**'

   
   Olingan natijalar wasiA&K-f(R# bog¹ lanish grafigi ctuzmsuu
   
   
   
   adval natijalari asosida M = ——chastotaviy xarakteristikaning
   

notekislik koeffitsienti hisoblansin va unga mos if/ = arccosAf — faza siljishi topilsin.

4. 
   Olingau natijaJar asostda kuchaytirgichning K=F(\gf) va y/ = F(\%f ) chastotaviy va fazaviy xarakteristikalari chiziisin.
   

3. 
   — mashq. Kuchaytirgich chastotaviy xarakteristikasining n‘tish
   

zanjiri elementlari C₂ va C₄ ga bogMiqligini aniqlash

1. 
   II-mashqni bajarishda kuchaytirgichning sxemasida qatnashgan Ci ajratuvchi va C₄ shuntlovchi kondensatorlai sigrimlarining qiymati o'zgartirilsin (yangisi ulansin).
   
2. 
   Kuchaytirgichning ish rejimini o'zgartirmagan hoida uning chaslotaviy xarakteristikasi olinsin. 0‘lchash natijalari 2-jadvaiga o‘xshash jadvalgajoylashiirilsin.
   
3. 
   II mashqning 3- va 4 bandlari takrorlanib, kuchaytirgichning chastotaviy va fazaviy xarakteristikalari chizilsin.
   

Esfatma, C₂ va C₄ sig'imlarning ta'sirini aniqlash uchun 2- va 3- mashqlarda aniqlangan chastotaviy va fazaviy xarakteristikalarni bitta grafikda tasvirlash kerak.

3. 
   - mashq. Kuchaytirish koeffitsientining signal gencratori ichki
   

qarshiligiga bog‘liqligini aniqlash

3. 
   ISH.
   

KUCHAYTIRGICHLARDA TESKARl BOG‘LANlSH
Ishning maqsadi: Kuchayfirgichlarda sodir bo‘ladigan ichfci va tashqi teskari bogManjsbning moxiyatiui aniqJasb va ulaming kuchaytirgichning xarakteristika va parametriariga ta'sirini o'rganish.
Ishning nazariy asoslari:
I. Elektr signatini kuchaytirgicbiar, uJarning xarakferistikalari va jwramelrlari.
■ 2. Kuchaytirgichlardagi buziiishlar va ulaming turlari.

3. 
   Kuchajtirgichlarda teskari hog'lanish va ulaming turlari.
   
4. 
   Teskari bog‘lanishli kuchaytirgichning to'iiq kuchaytirish koeffitsientini topish. Manfiy va musbat teskari bog‘lanish.
   
5. 
   Teskari bog‘lanishli kuchaytirgichningstabjlligi;
   

1. 
   manfiy teskari bog‘1anishli kuchaytirgichning chastotaviy va
   

amplitudaviy xarakteristikasi.

2. 
   musbat teskari bog‘lanishli kuchaytirgichning chastotaviy va
   

amplitudaviy xarakteristikasi.

6. 
   Kuchaytirgtch o‘tish zanjiri elementlarining chastotaviy va fazaviy xarakteristikalarga ta'siri.
   
7. 
   Kuchaytirish koeffitsientining signal generatorining ichki qarshiligi va kuchaytirgichning tashqi nagruzkasi qarshiligiga bug'ljqligi.
   

Qisqacha nazariya.

1. 
   Kuchaytirgichlarda teskari bog‘lanish
   

Kuchayib chiqqan signal cnergiyasining bir qismini uning kirishiga qayta uzatish jarayoni kuchaytirgichlarda teskari bog'lantsh deb ataladi. Energiya uzatishni ta’minlovchi zanjir esa, teskari bog'lamsh zanjiri deyiladi.
Teskari bog‘lanish zanjiri kuchaytirgich bilan birga teskari bogManish halqasi deb ataladigan berk kontumi iashqil etadi. Agar kuchaytirgichda teskari bog'lantsh zanjiri bitta boMsa, u bir haiqali teskari bog‘lartish, agar teskari bog‘tanish zanjiri ko‘p bo'lsa, u ko‘p halqali teskari bogManish deb ataladi.
Teskari bog‘lanish uch tuiga - ichfd, tashqi va parazii teskari bog‘lanishga bo‘linadi. lchkt teskari bog'lanish barcha kuchaytiruvchi elementlarda mavjud bo‘ladi va ulaming fi?jk hossaJari bilaai ifodalanadi.
Tashqi teskari bog 'lanish maxsus eleklx zanjirlari yordamida kuchaytirgichning tarkibiga kiritiladi. Parazir tenkari bog'Umish
kuchaytirgichning kirish va chjqish zanjirlari orasida mavdud bo'ladigan parazit sig‘im, induktivlik va boshqa bog‘lanishlar hisobiga hosil boMadi, Shuni aytish kerakki, parazit teskari bog‘lanish ham ichki teskari bog‘lanish kabi barcha kuchaytirgichlarda mavjud bo‘lib,
kuchaytirgichning xususiyatlarini kutilmagan tartibda o‘zgartirib turadi, Sababi kuchaytirgichni hisoblashda hosil boiishi mumkin bo‘lgan barcha parazit ta’sirlami hisobga olish mumkin emas.
Teskari bog'Ianish jarayonining mohiyatini va xususiyatiarini aniqlash uchun tashqi teskari bog‘lanishni ko‘rib chiqaylik. Teskari bog'lanish zanjirining kuchaytirgich zanjiriga ulanish usuliga qarab teskari bog‘lanish tok yoki kuchlanish bo‘yicha boiadi.
Agar teskari bogianish zanjiri orqali kuchaytirgich kirishiga uzatilayotgan kuchlamsh, ya'ni bogianish kuchlanishi kuchaytirgichning chiqish kuchlanishiga (nagnjzkadagi kuchlanish tushuviga) proporsional boisa, bunday teskari bogianish kuchlantsh bo'yicha teskari bog'lanish, agar u nagruzkadan o‘tuvchi tokka, ya'ni chiqish tokiga proporsional boisa, tok bo yicha teskari bog'lanhh dcb yuritiladi.
Agar teskari bogianish kuchlanishi bir vaqtda ikki tashkil etuvchiga, ya’ni chiqish kuchlanishi va nagruzkadagi tokka proporsional boisa, bunday teskari bogianish aralash teskari bog'lanish yoki ko'priksimon tcskari bogianish deb yuritiladi. Bundan tashqari tcskari bogianish ketma- ket va parallel boiishi mumkin. Ketma-ket tcskari bogianishda teskari bogianish zanjiri kuchaytirgichning kirish zanjiri bilan ketma-ket ulangan boisa, parallel teskari bogianishda u kirish zanjiriga parallel ulanadi. Shunga ko‘ra teskari bogianishli kuchaytirgichning sxemasi to‘rt xil sodda turlarga ajralishi mumkin:

1. 
   Kuchlanish bo‘yicha ketma-kct tcskari bogianishli kuchaytirgich.
   
2. 
   Tok bo‘yicha ketma-ket teskari bogianishli kuchaytirgich.
   
3. 
   Kuchlanish bo‘yicha parallel teskari bogianishli kuchaytirgich.
   
4. 
   Tok bo'yicha parallel teskari bogianishli kuchaytirgich.
   

Ulaming blok-sxemalari 1-rasmda kellirilgan. Teskari bogianishning
barcha turlari kuchaytirgichning xarakteristika va parametrlariga ta'sir etadi va ulami o‘zgartiradt. Ichki va parazit teskari bogianishdan farqli, tashqi teskari bogianish boshqarilish xusustyatiga ega. Shuning uchun u kuchaytirgichga turli maqsadlar, masalan, kuchaytirgichning stabilligini oshirish, buzilishlami kamaytirish, oikazish polosasini kengaytirish, kirish va chiqish qarshiligini o‘zgartirish va boshqalar uchun kiritiiadi.
T



1-rasm. Teskari bog‘lanuhli kuchaytirgichning biok sicmasi. a kuchlanish bo'yicha ketma-ket teslcari bog'lanish; b-kuchlanish bo'yicha parallcl teskari bog'lanish; c-lok bo'yicha ketma-ket leskari bog"; d-tok bo'yicha parallel tcskari bog*lanish. '

eskari bogianishli kuchaytirgtchnig asosiy ifodalarini aniqlaylik. Buning uchun kuchlanish bo'yicha ketma-ket teskari bogianish
. U
s
kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsienti va


P =


U_r



-teskari

xemasidan (la-rasm) foydalanamiz. Unda K = -^--teskari bogianishsiz
bogianish zanjirining uzatish kocffitsienti.
Qulaylik uchun kuchaytirgichnining kirish qarshiligi cheksiz katta boigan chiziqli sxema deb hisoblaymiz. U holda sistemaning kirish toki nolga teng boiadi. Signal manbai sof sinusoidal tebranishlar bersin, ya’ni kuchaytirgich kirishiga chastotasi va amplitudasi o'zgarmas boigan kuchlanish bcrilgan. Ana shu shartlar o'rinli boisa, kuchaytirgich va teskari bogianish zanjirining chiqishidagi U_m^ va U_r kuchlanish ham sof
garmonik qonun bo'yicha o‘zgaruvchi kattaliklar boiadi. Sxemada reaktiv elementlar mavjud boigani uchun bu kuchlanishlar U_mc signal kuchlanishi
bilan faza farqiga ega.
Tarifga binoan ko'rilayotgan sistemaning kuchaytirish koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi:
=
U.

°^mr- (1)

Agar U_mc ⁼&my ~Ur ekartini hisobga olsak va (1) - ifodani k va 0 koeffitsientlar orqali ifodalasak, u quyidagi ko'rinishga keladi:
K

Kr =

(2)

I-Kp
Bunda 1 - KJ3 teskctti bog ‘lanish chuqurligi, ko‘paytma esa, teskari bog'lanish parametri deb ataladi. U teskari bog'Ianishning tabiati va son miqdorini ifodalovchi kattalikdir.
Demak, teskari bog‘lanisb zanjiri kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsientini I - kp marta o‘zgartirar ekan,
Umumiy holda fc va j) koeffitsientlar kompleks kattalik boMadi:
k = K-e'«K va p = 0-e^9!i
Agar ulami (2) ifodaga qo‘ysak, sistemaning kuchaytirish koeffitsienti K {cas
_K +isin
_K )

K_r =

(2')

I - Kficasy? - / sin Kfi sin
ko‘rinishga keladi. Unda:

_K " signal spektri kuchaytirgichdan o‘tgandagi faza siljishi;

- signal spektri teskari bog‘lanish zanjiridan o‘tgandagi faza siljishi;
(p =
_K +
natijaviy faza siljishi.
(2) ifodaning moduli:
K_T=-—JL^_r= _i; (3)
t}\-2KPcosp+ K⁷#²
teskari bog‘lanishli kuchaytirgich chastotaviy xarakteri sti kas in i ng
tenglamasi bo‘ladi. Uning kattaligi ^p-faza sitjishi bilan baholanadi. Xususiy holda, agar kuchaylirgichning kirishiga teskari bog'ianish zanjiri orqali uzatilayotgan U_t kuchtanishning fazasi t/, Lashqi signat kuchlanishi fazasi bilan mos bo‘lsa,ya’ni
_K +q>p bo'isa,
-(+> _ ^K

&?>=-

(4)

1 -Kp
boiadi va teskari bogianish parametri K0 ning barcha qiymattarida teskari bogianish mmbat teskari bog'lanish deb ataladi. Aksincha, ular qarama-qarshi fazada o‘zgarsa, ya’ni
_K + tp_ft = x ga teng holida.

K<~> = -_r

K
1+ K0

(5)


boiib, Kp parametrining barcba qiyinatlarida teskari bogianish manjiy leskari bog'lanish deb ataladi.
Dcmak, kuchaytirgichning statsionar rejimida ikki xil - musbai va manfiy teskari hog'Umish boiar ekan. Musbat teskari bogTanish kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsientini orttirsa (manfiy leskari bogianish uni kamaytiradi (
Teskari bogianishli kuchaytirgichning chastotaviy xarakteristikasi

2. 
   rasmda koTsatitgan. Undan musbat teskari bogianish kuchaytirgtchning chastotaviy xarakteristikasini yomonlashtirishini, manfty teskari bogianish esa, uni yaxshilashini koTish mumkin. Maxsus adabiyotlarda manfiy teskari bogianish kiritilislii bilan kuchaytirgichdagi chiziqli va chiziqli boimagan buzilishlari 1 + Kp marta kamayishi, kuchaytirgichming oTkazish polosasi I + Kp marta kengayishi, ish stabilligining orlishi va
   

b


2-rasm. Teskari bog'lanishli kuchaylirgicfming chastotaviy xarakteristikasi.
oshqalar isbot qilib bcrilgan. Kuchaytirgichga musbat teskari bogianish kmtilganda esa, buning aksi kuzatiladi. Agar Kp ~ 1 boiib qolsa, kuchaytirgichdagi buzilishiar oTining maksimal qiymatiga erishadi va kuchaytirgichning ish rcjimi buzilib, o‘z-o‘zidan tebranish hosil qila boshlaydi. Natijada kuchaylirgich o‘zining kuchaytirisli xususiyatini yuqotib, avtogeneraior bo¹ lib ishtay boshlaydi.
Mashqlarni bajarish tartibi
Ishning maketi ochiq panelda yasalgan bo‘fib, o‘quv laboratoriya stendiga joylashtirilgan. Ushbu stend universal tuzilishga ega, ya’ni unda kuchaytirgtchlaming tnrli xil sxemalarini yig‘ish mumkin (3-rasmga qarang). Bunda sxema elementlarining kattaligi quyidagi tartibda olinadi:
UniversaJ maketda kucliaytirgichning o‘rganilishi kerak bo‘igan sxemasini yig‘ish talaba tomonidan maketdagi uyalarga tegishti kattalikdagi ko'chma elementlami joylashtirish yo‘li bilan amaiga oshiriladi.
T
G - tovush gencraiori,
K - o'rgatiiladigan kuchaytirgich. A/- manba.
h V - latnpaviy voltxnetr,
4-rasm. 0‘lchaah blok-sxemasi.
K uchayti rgi cb ni ng o‘zgarmas tok manbai bo‘\ib laboratoriya stendining pastki qischmida joylashgan 6^9 V li to‘g‘riiagich xizmat qiladi.
Ishni bajarish 4-rasmda ko‘rsatilgan blok-sxema asosida olib boriladi. Unda rG-tovush generatori (Gd-109, G3-33 va boshqaiar), iF-lampaviy voltmetr iV3-38, V3-39 va bosliqalar), Ai-o‘rganilayotgan kuchaytirgich va A/-o‘zgatmas tok manbai.

1. 
   Stendda teskaii bog'lanishsiz ikki kaskadli kuchaytirgidming prinsipial sxeraasi yigSlsin.
   

2. 
   4-rasmdagi blok-sxema yig‘tlsin.
   
3. 
   Tovush generatorida amplitudasi 1-^TO mV tartibida bo‘lgan kirish signali o‘matilsin.
   

4. 
   Tovush generatori chastotasini 20 Hz dan 200000 Hz gacha o'zgartiraborib, chiqish signali amplitudasi oMchansin.
   

0
Hfadval

Jfs	UMti*(V)	/m	^dnaish (V)	K	Igf
1
2
3
4

‘lchash natijalari l-jadvalgajoyjashtirilsin.

5. 
   Jadval natijalari asostda kuchaytirgichning chastotaviy xarakteristikasi A'=F(lg/) chtzilsirt.
   

U-mashq. Manfly teskari bog‘lanish!i kuctiaytirgichniag chastotaviy xarakteristikasini oiish

1. 
   l-mashqdagi kuchaytirgichning prinsipial sxemasiga manfty taskari bog‘lanish zanjiri kiritiisin. Buning uchun ttanzistorlamrng emitter zanjiridagi kondensatorlar uzilsin.
   
2. 
   Tovush generatorida amplitudasi H-10 mV tartibida bo‘!gan kirish signali o‘matilsin.
   
3. 
   Tovush generatori chastotasini 20 Hz dan 200000 Hz gacha o‘zgartira borib, chiqish signali amplitudasi o'lchansin.
   

O
2-jadval.

		f{Hz)	C^chitjisli 00	K	Igf
1
2		—	—
3
4
5

lchash natijalari 2-jadvalga joylashtirilsin.
lU-mashq. Musbat teskari bogianishli kuchaytirgichning chastotaviy xarakteristikasini olish

1. 
   Kucfiaytirgichning sxemadagi nianfiy taskari bog‘lanish zanjiri uzilib, boshlang‘ich holat tiktansin. Buning uchun shuntlovchi sig‘imlar tranztstorlarning emitter zanjiriga qaytadan ulansin.
   
2. 
   Kuchaytirgich sxemasiga musbat teskari bog‘lanish zanjiri kiritilsin;
   

1. 
   /?₁₀ qarshillkni ulab;
   
2. 
   C₃ R_s zanjimi ulab.
   

3. 
   Tovush generatorida amplitudasi i=10 mV tartibida bo'lgan kirish signali o‘matilsin.
   
4. 
   Tovush generatori chastotasini 20 Hz dan 200000 Hz gacha o'zgartiraborib, chiqish signali amplitudasi oichanilsin,
   

Oichash natijalari 3-jadvalgajoylashtirilsin.

5. 
   J
   3-jadval-
   

   	t^lunsh ( kj	f(Hz)	^/chioish (O	K	Igl
   l
   2
   3
   4
   5

   
   
   
   
   adval natijalari asosida kuchaytirgicfming chastotaviy xarakteristikasi K=F(lg/) chizilsin.
   

Eslatma: I, II va III-mashqlarda olingan chastotaviy xarakteristikalar umumiygrafikdatasvirlansin. -

3. 
   ISH,
   

EMITTER QAYTARGICHI
Ishning maqsadi: Emitter qaytargichning prinsipial va ekvivaleni sxemasini, statsionar xarakteristikaiarini aniqiash yordamida kuchaytirish xususiyatlarini o‘rganish.
tshning nazariy asoslari:

1. 
   Kuchaytirgichlarda teskari bog‘)anrsh va uning turlari. ’
   

1. Teskari bog'ianishli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsienti,

3. 
   Manfiy teskari bog'ianish va uning xususiyatiari,
   
4. 
   Musbat teskari bog'lanish va uning xususiyatlari.
   
5. 
   Bipolyar tranzistoriaming kuchaytirish sxemasiga uianish turlari va ulaming xususiyatlari.
   
6. 
   Emittcr nagruzkali kuchaytirgichning tuzilishi va ishlasii prinsipi.
   
7. 
   Emitter qaytargichining asosiy xususiyatlari:
   

1. 
   tok va kuehlamslmi kuchaytirish;
   
2. 
   ekvivalent sxema;
   

■ v) kirish va chiqish qarshiligi.
Qisqacha nazariya.