Радиотехник тизимлар назарияси асослари

BBK 22.383*73+22,36a73
ISBN 978-9943-319-81-3
© 0 ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2009.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

KIRISH
Yadro fizikasi - atom yadrosining tuzilishi, xususiyatlari vayadro ichida 
yuz beradigan jarayonlarni o ‘rganuvchi fandir.
XIX asr oxirlariga qadar atom tuzilishi haqida hech narsa ma’lum emas edi.
1 8 9 6 -y ild a A .B e k k e re l ra d io a k tiv lik n i k a s h f e td i. R a d io a k tiv
nurlanishlarning fotoplastinkaga ta’sir etishini va ionlashish xususiyatlarini 
aniqladi. Ikki yildan so‘ng R Kyuri va M. Skladovskaya Kyurilar uran 
tuzlarining ham radioaktivlik xususiyatiga ega ekanligini aniqladilar. 
Radioaktivlikyemirilish vaqtida uch xil (
a , /?, 7 ) nurlanish vujudgakelishi 
va nurlanish intensivligi tashqi ta ’sirlarga (tem peratura, elektrom agnit 
maydon ta ’siri, deformatsiya) bog‘liq emasligini aniqladilar.
1900-yili Kyuri, E.Rezerford, F.Soddilar radioaktiv nam unalardan 
chiquvchi a - n u r ikki marta ionlashgan geliy atomi, (3 -nur tez elektronlar 
oqim i, y -e s a qisqa elektrom agnit to ‘lqin ekanligini aniqladilar. Bu 
radioaktivlik hodisalarini atom, molekulalarda bo‘ladigan jarayonlar deb 
tushuntirib bo‘lmaydi, balki yangi bir soha - yadroda deyishlikni taqozo 
etadi.
J.J.Tomson 1897-yil 29-aprelda elektronni kashf etdi. 1904-yilda esa 
o ‘zining atom modelini tavsiya etdi. Unga ko‘ra, atom oTchami 
R = 10"8 
sm boTgan shar, bunda musbat zaryad va massasi tekis taqsimlangan, 
elektron maTum konfiguratsiya bilan joylashib, Kulon qonuni bo‘yicha 
alohida boTaklari bilan ta ’sirlashib turadi. E lektron atom da maTum 
muvozanat holatda boTib, agar u muvozanatdan siljisa, kvazielastik kuchlar 
elektronni muvozanat holat atrofida tebranishga majbur etadi va nurlanish 
yuzaga keladi.
Atomdagi musbat va manfiy zatyadlaming taqsimlanish xarakterini o‘rganish 
maqsadida E.Rezerford va uning xodimlari a -zarrachalaming moddalarda 
sochilishini o ‘rgandilar. Tajriba natijasida a-zarralar o ‘zlarining dastlabki 
yo‘nalishini turli burchak ostida o‘zgartirgan. Ba’zilari juda katta (deyarli 180° 
gacha) burchakka sochilgan. Olingan natijalarga asoslanib, Rezerford atom ichida 
juda kichik hajmga to‘plangan va katta massaga tegishli kuchli musbat elektr 
maydon (yadro) mavjud boTgandagina a-zarralar shunday katta burchakka 
sochilishi mumkin, degan xulosaga keladi va 1911-yilda o‘zining sayyoraviy
3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

modelini yaratdi. Bu modelga ko‘ra, elektronlar yadro atrofida joylashadi. 
Elektronlar soni esa shundayki, ulaming yig‘indi manfiy zatyadi yadroning 
musbat zaryadini neytrallab turadi. Atomning bunday sayyoraviy model iga ko‘ ra, 
uning deyarli butun massasi kattaligi (o'lchami) taxminan 1 0 12 sm ga teng 
bo‘lgan atomning markazi - yadrosida to‘plangan.
Rezerford sochilgan a -zarralar sonini aniqlashda atom yadrosi zaryadi 
Ze ni va a-zarraning zaryadi Z ae ni nuqtaviy deb, ular orasidagi o ‘zaro 
ta’sirlashuvni Kulon qonuni
^ = Z^eZe_ 
r 2
ga bo‘ysunadi deb hisobladi, bunda r-zaryadlar orasidagi masofa. Energiya 
va harakat miqdori momentining saqlanish qonuniga ko‘ra sochilish uchun 
quyidagi formulani yaratdi
lo r
2 
Ze2
— 
9 —
2
( 1