Радиотехник тизимлар назарияси асослари

7t" 
7C°
Neytronning o'rtacha magnit momenti:
M„ = (MPo +Mr )t 
+ 
(Mn0 +M
n„) ( ! - / ) = 
(Myam- ^ M yam)t
< 0 . 
(1.2)
Demak, neytron magnit momenti nol boMmasdan manfiy (-1,91 / /
)
ho‘lishligi, protonning m agnit m om enti 1 
M 
Yam b o ‘lm asdan 2 ,7 9 M yam 
hoMishligi tushinarli.
Erkin h o latd a p-barqaror, n -esa rad io ak tiv ~12 m inutdan keyin
/7 ->
p + fi~ + v  yemiriladi. Yadro ichida neytron, protonlar bir-biriga
o‘tib turadi. Proton va neytronlarning spinlari teng, massalari deyarli teng, 
bir-birlariga uzviy almashinib turadi, yadro kuchlari ham teng bir xil zarralar 
hisoblanadi, bir so‘z bilan ular nuklon deb ataladi. Nuklonlar uchun yadro 
kuchlari bir xil bo‘Igan faqat elektromagnit maydonga nisbatan ikkita erkinlik 
darajasiga ega bo‘lgan aynan bir xil (zaryadli proton, zaryadsiz neytron) 
zarralardir.
Yadro kuchlari ta’sirida proton va neytronlar birikib, turli yadrolami hosil 
qiladi.
Atom yadrosining asosiy xususiyatlari. Atom yadrosi turg‘un (barqaror) 
yoki radioaktiv bo‘lishi mumkin. Bu yadrolar massa soni 
A, elektr zaryadi 
Z, massasi M, massasiga bog‘liq to‘la bog‘lanish energiyasi 
Eb, radiusi 
(oMchami) 
R, spini I, magnit momenti / / , elektr kvadrupol momenti Q,
11
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

izotopik spini 
T va shu yadroning to‘lqin funksiyasiga xos bo‘lgan juftligi 
n  bilan xarakterlanadi. Radioaktiv yadrolar yana yemirilish turi, yarim
yemirilish davri, yemirilish natijasida hosil bo‘lgan 
a , y ,
pnurlarning 
energiyasi bilan ham xarakterlanadi.
Atom yadrolari yana o‘zlarining energetik holatlari bilan xarakterlanib, 
eng kichik energiyali holatiga yadroning asosiy holati va undan yuqori 
energiyaga ega bo‘lgan holatlarga uyg‘ongan h o latlar deb ataladi. Yuqorida 
sanab o‘tilgan yadro xususiyatlarining deyarli hammasi yadroning asosiy 
holatlari uchun ham, uyg'ongan holatlari uchun ham xosdir. Massa soni 
A 
va zaryadi Z dan tashqari hamma xususiyatlari holat energiyasi o'zgarganda 
o ‘zgarishi mumkin. U yg‘ongan holatdagi yadro xususiyatlariga yana 
yadroning bir energetik holatdan ikkinchisiga o ‘tish usuli, yadroviy 
reaksiyalar ko‘rilganda zarraning yadro bilan yoki yadrolarning o ‘zaro 
ta’sirlashish kesimi va yadroviy reaksiyalarda ajralgan energiya, ikkilamchi 
zarralarning burchak taqsimoti va boshqa kattaliklar bilan xarakterlanadi.
1.2-§. M assa soni, atom yadrosining zaryad i va massasi
Atom yadrosi proton va neytrondan tashkil topganligi aniqlangach, 
protonlar soni Z va neytronlar soni 
N  birgalikda m assa soni A deb atala 
boshlandi. Bunda: 
A = Z+N. Barcha yadroviy reaksiyalarda massa soni 
saqlanadi. Bunda nuklonlar yoki barion soni saqlanishi deb ham ataladi.
Yadroni belgilashda kimyoviy belgisi quyidagicha ifodalanadi: 
* X . 
Bunda: 
X -  kimyoviy belgisi; A -  massa soni; Z - yadro zaryadi. 
Masalan, ^He, 'gO, 
2395
2 U , bunda geliyning massa soni - 4, zaryadi - 2,
neytronlari - 2. Kislorodda massa soni - 16, zaryadi - 8, neytronlari - 8. 
Uranda massa soni - 235, zaryadi - 92, neytronlari - 143 ta.
Massa soni massa atom birligida hisoblangan yadro massasidan ~1% 
gacha farq qilishi mumkin.
Atom yadrosining yana muhim xususiyati zaryaddir. Yadro zaryadi 
yadroni tashkil etgan zarralar zaryadlari yig‘indisiga teng bo‘lishi kerak.
Yadro proton va neytronlardan iborat ekan, neytron zaiyadsiz neytral zarra. 
U holda yadro zaryadi protonlar zaryadlari yig‘indisiga teng bo‘Iadi. Proton
12
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

zaryadi musbat miqdor jihatdan elektron zaryadiga teng: 
e = 1,6-10 19 Kl. 
Shunday qilib, tartib nomeri Z bo‘lgan biror element atomining yadrosi 
Ze 
zaryadga ega.
Masalan: 
\H  — vodorod yadrosi uchun Z = 1, zaryad miqdori +e;
\H e  — geliy yadrosi uchun Z = 2, zaryad miqdori +2e; 
l\ 0  — kislorod yadrosi uchun Z = 8, zatyad miqdori +8e;
2\lU  — uran yadrosi uchun Z = 92, zaryad miqdori +92e.
Yadro zaryadi yadroda protonlar sonini xarakterlaydi, lekin yadroda 
zaryad taqsimotini anglatmaydi.
Yadro zaryadi yadrodagi protonlar soniga o ‘z navbatida atom qobig‘idagi 
e le k tro n s o n ig a (atom h a r doim n e y tra l b o ‘lgan i u c h u n ) yoki 
Mendeleyevning elementlar davriy sistemasidagi tartib raqamiga teng.
Yadro zaiyadini aniqlashning ko‘pgina usullari mavjud:
1. 1913-yilda kashf etilgan ingliz olimi Mozli qonuniga ko‘ra, yadro 
zaryadi ushbu yadro atomi qobig‘idan chiqayotgan xarakteristik rentgen 
nurlar chastotasi 
v quyidagi bog‘lanishga ega:
4
v
= A Z - B ■
Xarakteristik rentgen nurlanishi atomning ichki (masalan, 
K, L, M  va 
h.k.) qobiqlaridahosil bo‘Iganbo‘sh o ‘rinIami yuqori qobiqdagi elektronlar 
egallaganda hosil bo‘lar edi. Nurlanish seriyalardan iborat bo‘lib, berilgan 
nurlanish seriyasi uchun 
A va B o‘zgarmas koeffitsientlar element turiga 
bog‘Iiq emas. Demak, 
A va B koeffitsientlar m a’lum bo‘lsa, xarakteristik 
rentgen nurlanish chastotasini (
v ) tajribada o ich ab , elementning tartib 
nomeri Z ni aniqlash mumkin.
2. 
Atom yadrosining zaryadini 1920-yilda Chadvik qoilagan usul bilan 
ham aniqlash mumkin. Bunda a -z a rra la m in g yupqa metall yaproqcha 
(plyonka)lardan sochilishi uchun Rezerford keltirib chiqargan formuladan 
foydalaniladi:
dN 
' Ze2 ' 1