Радиотехник тизимлар назарияси асослари

n
=
n0e”lk
1)/r. 
(5.9.15)
bu yerda 
n0 - b o sh lan g ‘ich vaqtdagi neytronlar soni.
R eaktorda neytronlar soni (5.9.15) form ula b o ‘yicha eksponensial 
qonun bilan ortib boraveradi. Q uvvati 
e = 2,718 m arta orttirish uchun 
kerak b o ‘ladigan v aqt z a n jir r e a k s iy a d a v r i yoki r e a k t o r d a v r i 
deyiladi.
Z a n jir re a k s iy a n i b o s h q a ris h d a k e c h ik u v c h i n e y tr o n la r n in g
aham iyati katta. A gar kechikuvchi neytron b o ‘lm asa reaksiya 
n ta 
avloddan so ‘ng ney tro nlar m iqdori, reaksiya tezligi va quvvati k" 
m arta ortadi, y a ’ni v aqtning 
t m om entidagi quvvati:
N = N 0k 0 
(5.9.16)
b o ‘ladi. r - i s s i q neytro nlard a ishlaydigan reak to rlar uchun r = 
10-3 s, bir avlodning yashash vaqti. K echikuvchi neytronlarni hisobga 
olm aganda, issiq neytronlar ishtirokida ishlaydigan reak tornin g davri 
10 s g ay a q in b o ‘ladi. (5.9.16) form uladan quvvati 
e m arta oshirganda
2,718 = k l0/l° ; k0 = 1,0001 hosil b o ‘ladi.
R eaksiya 
(k0)r/r ga proporsional keskin otrib ketadi, bun d a hech 
qanday qutqarish chorasini k o ‘rib boMmaydi. K echikuvchi neytronlar 
zanjir reaksiya davrini bir necha tartibga oshirib, reaktorni boshqarish 
im koniyatini beradi.
k = 1,001 boM ganda sistem aning davri yoki n ey tro nlar sonining 
e 
m arta k o ‘payish vaqti 80 s ni tashkil etadi. Bu vaqt zan jir reaksiyasini
186
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shoshm asdan bo sh q arish g a im kon beradi.
S o f y o q ilg ‘i m uhitda, o d atd a n ey tro n lar sik lin in g vaqti ~ 1 0 “8 s ga 
ten g, k = 1,1 b o ‘lganda dastlab ki 1 d o n a n ey tro n 6 m ks da 1026 ta 
n e y tro n hosil qiladi yoki b itta b o ‘lin ish 1026 b o ‘linishni v u judga 
k eltiradi. Bu t = 6 m ks oxiridagi b ir n ey tro n sikli v aqtida 40 kg 
u ran n in g b o ‘lin ish ig a teng d ir. S h u n d ay q ilib , z a n jir reaksiyaning
tezligi n iho yatd a k atta b o ‘lib, am aliy jih a td a n energiyaning birdan 
ajralib ch iq ishig a - po rtlash ig a olib boradi:
Z an jir reaksiy asin ing o ‘sib borishi sistem ad a n ey tro n lar k o ‘payish 
k o effitsien ti bilan x arak terlan ad i.
k =
N
(5.9 .1 7)
A g ar birinchi av lodd a 
N. ney tro n lar b o ‘lsa, n -avlodda N n = N ,k n“ 
1 b o ‘ladi. 
k
o ‘z n avbatida :
k = p k n ,
(5.9.18)
bu yerda 
k c o
cheksiz m uhitning ney tro n lar k o ‘payish koeffitsienti. 
p -  m uhitdan n eytronning chiqib k etm aslik ehtim olligi.
H a r d o im
p  < 1 b o ‘lib , q iy m a ti s is te m a g e o m e triy a s i va 
n e y tr o n la r n i q a y ta ru v c h i q o b iliy a tig a b o g ‘liq . N e y tro n la rn in g
y u q o r id a t a ’k id la n g a n id e k , 
k oo - b o ‘lin m a y d ig a n e le m e n tla r 
to m o n id a n y u tilm a s lik e h tim o llig i, n e y tr o n la r n i a k tiv y a d ro
tom onidan yutib b o ‘linish ehtim olligi: 
?
°V + 
a ny
uchinchidan
h a r bir b o ‘linish aktid a yangi 
n sondagi ney tro n lar vujudga kelish 
ehtim olligiga b o g ‘liq.
Z a n jir reaksiyasi b o ‘lishi uchun 
n
 
=
y P  > 1 b o ‘lishi kerak. 
tj
- 
q iy m a ti b o ‘lin u v c h i y a d ro g a v a b o ‘lu v ch i n e y tro n e n e rg iy a sig a
b o g ‘liq.
5 .5 -jad v ald a ayrim yad ro lar uchun ikki energiya tizim ida 
n , v , P 
ham da k ritik oM cham lar 
Rkr, mkr 
k ritik oMcham va k ritik m assa 
qiym atlari keltirilgan.
n
187
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

BoMinuvchi element