Радиотехник тизимлар назарияси асослари

VI-BOB. YADROVIY NURLANISHLARNING MODDALAR 
BILAN 0 ‘ZARO TA’SIRI
Yuqori energiyali har xil nurlanishlar manbayi yadro yemirilishlari, 
reak siy alari, z a ry a d li z arralar tez latg ich la ri h am d a kosm ik n u rlar 
hisoblanadi. Bu nurlanishlar zaryadli yoki zaryadsiz, energiyalarining 
katta-kichik boMishiga qarab muhit atomlari bilan turlicha ta ’sirlashadi. 
Shuning uchun yadro nurlanishlarining m oddalar bilan ta ’sirlashuvini 
o ‘rganish, ta ’sirlashuvdagi muhitning xususiyatlarini (massasi, zaryadi, 
zichligi...) va nurlanishlar xususiyatlarini (zaryadi, energiyasi, intensivligi) 
aniqlash imkoniyatini beradi. Ta’sirlashuvga ko‘ra, m uhit ichki tuzilishi, 
m ustahkam ligi, tarkibi, biologik xususiyatlarining o ‘zgarishi, bundan 
tashqari, nurlanishlardan him oyalanish va nurlanishlarni qayd qilish 
imkonini beradi. Yadroviy nurlanishlarning m oddalar bilan ta ’sirlashuv 
qonunlarini o ‘rganish yadro fizikasining amaliy m aqsadlarda qo‘llanish 
asosini yaratadi.
Yadro nurlanish zarralari muhit atomlari bilan kuchsiz, elektromagnit 
va kuchli yadroviy o ‘zaro ta'sir kuchlari vositasida ta ’sirlashadi.
Z a ry a d li o g ‘ ir z a rr a la r va gam m a fo to n la r m u h itd a n o ‘tis h d a
ta ’sirlashuvni asosan elektrom agnit ta’sirlashuv bilan am alga oshiradi, 
kuchli yadroviy ta ’sirlashuvda qatnashmaydi, chunki yadro kuchlari qisqa 
m asofada ta ’sirlashadi, bundan tashqari, yadroda elektronlar Z qadar 
ko‘pdir.
Yadro nurlanishlar energiyasi (0,01 — 0,1 M eV dan TeV gacha) 
atomlarda elektronlar ionizatsiya energiyasidan ( f = 13,5Z eV) juda 
katta bo‘lgani uchun elektronning atom qobig‘ida bog‘lanish energiyasini 
e ’tiborga olmasdan elektronni erkin deb qarash mumkin.
Zarralar m uhit bilan turlicha ta’sirlashadi. Zarralarning m uhit bilan 
ta ’sirlashuv m exanizm ini zaryadli yengil (elektron, pozitron), o g ‘ir 
(elektron, pozitrondan boshqa) zarralar va gam m a kvantlarga ajratish 
mumkin.
Z aryadli z a rra la r m u h itd an o ‘tish d a atom e le k tro n la ri va yadro 
elektromagnit m aydon bilan o ‘zaro ta'sirlashuvida energiyasini atomni 
uyg‘otish yoki ionizatsiyalashga sarflaydi, yengil zaryadli zarralar esa bu
203
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m aydonda torm ozlanishi n atijasid a o ‘z en erg iy asin in g b ir qism ini 
nurlashga yo‘qotishi mumkin.
Bu nurlanishga tormozli nurlanish yoki radiatsion nurlanish deb ataladi. 
Bu nurlanishda uzluksiz spektrli gamma nurlar hosil bo‘ladi. Zaryadli 
zarralar energiyasi juda katta bo‘ lganda shaffof muhitdan o ‘tishda Vavilov- 
CHerenkov nurlanishiga energiyasini yo ‘qotishligi mumkin.
Gamma nurlar o ‘z energiyalarini asosan fotoeffekt, kompton effekt, 
elektron-pozitron juftini hosil qilish jarayonlariga sarflaydi. Agar gamma 
foton energiyasi juda katta Ey > 10 MeV bo‘lganda fotoyadro reaksiyalarini 
hosil qilishligi mumkin.
Neytronlarning moddalar bilan ta ’sirlashuvi m uhit atom yadrolari bilan 
kuchli o ‘zaro ta’sirlashuv tufayli ro‘y beradi.