Радиотехник тизимлар назарияси асослари

5.10-rasm. Indiy yadrosidan uchib chiqqan fotoprotonlar spektri:
1 va 2-bug‘Ianish va bevosita fotoeffekt mexanizmlarga taalluqli nazariy 
egri chiziqlar; 
N
- nisbiy intensivlik.
2,5 
5
10
15 
E r, M e V
170
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(g, p) reaksiyaning tajribadan olingan spektri va bug‘lanish hamda bevosita 
fotoeffekt mexanizmiga oid nazariy grafiklar keltirilgan.
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, tajribadan olingan intensivlik ayrim jarayonlar 
beradigan effektlar yig‘indisiga teng bo‘lib, har bir jarayon hissasi gamma- 
kvantlar energiyasiga va massa soniga bog‘Iiq bo‘ladi.
5.9-§. Y adro b o ‘linish reaksiyasi
Yadroning bo‘linish tarixi E.Fermi va uning izdoshlarining 1934-yilda 
uran yadrosini neytronlar bilan bombardimon qilish bo‘yicha o ‘tkazgan 
tajribalaridan boshlanadi. U lar zaryadsiz neytron uchun kulon to ‘sig‘i 
yo ‘qligi sababli og‘ir yadrolami neytron bilan bombardimon qilib nishon 
yadroni neytronlar bilan boyitish bu yadrolar o‘z navbatida rad ioaktiv bo‘ lib, 
b -emirilish bilan zaiyadini bittaga oshirishi, shu yo‘l bilan davriy sistemada 
uran elementidan keyin joylashgan transuran elementlarini hosil qilish 
maqsad qilib qo‘yilgan edi. Haqiqatda esa, ular bo‘linish parchalarini (yarim 
yemirilish davrlari: T |/2 = 13 min., T )/2 = 90 min.) kuzatdilar.
Ko‘p yillik muntazam izlanishlar olib borib 1939-yilda O.Gan (1879 —
1968), Lize Meytner (1878 — 1968) va Shtrassman (1902 — 1980) E.Fermi 
tajribalarini takrorlab, bunday reaksiyanatijasidaboshlang‘ich yadro o‘zidan 
ancha yengil elementlarga parchalanishini ko‘rsatdilar.
I.Kyuri va R Savich (1909-y.t.) yuqoridagi reaksiyalarda radioaktiv 
lantanning, O.Gan va Shtrassmanlar radioaktiv bariy elem entining hosil 
bo iishin i aniqladilar.
Bu tajriba natijalarini tahlil qilib, 1939-yiIda Meytner va O.Frish (1904 
— 1979) neytronlarta’siridauranyadrosi ikki boiakkaajralishikerak, degan 
fikrga keldilar. Bu fikr keyinchalik tasdiqlandi va bu jarayon y a d ro n in g
b o iin is h i degan nomni oldi.
L.M eytner va F rish lar yadro b o iin is h in i tom chi m o deliga k o ‘ra, 
tushuntirishga harakat qildilar. 1939-yiIdaN.Bor, D.Uiler (1911) bulardan 
mustaqil Ya.I.Frenkel (1894— 1952) yadro b o iin ish mexanizmini tomchi 
modeli asosida tushuntirib berdilar.
N ishonyadroneytronta’siridauyg‘ongan holatgaoiadi vayadro suyuqlik 
tomchisida kuchli tebranishlar yuzaga keladi. Bunday tebranishlar yadrodagi 
zaryadlangan protonlar o ‘rtasidagi kulon itarishish kuchlari bilan yadroni 
barqaror holatga qaytaruvchi sirt taranglik kuchlari tufayli vujudga keladi.
171
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Darhaqiqat, yadrodagi nuklonlaming harakatlari natijasida, ayniqsa, ular 
tashqaridan neytron yutish yo‘li bilan energiya olganida yadro-tomchining 
shakli o ‘zgaradi. Tomchi tebranish natijasida shar, ellipsoid yoki boshqa 
murakkab shaklga kiradi.
Agar uyg‘onish energiyasi sirt taranglik energiyasini yengishga yetarli 
bo‘lmasa, ellipsoid shaklini olgan yadro yana sferik shakliga qaytadi. Lekin, 
agar yadro uyg‘onish energiyasi yetarli darajada katta boTsa, yadro shakli 
tebranish natijasidagantel shaklini olishi va u dastlabki shakliga qaytmasligi 
m um kin, chunki gantel uchlarida to ‘plan g an p roto nlarnin g o ‘zaro 
elektrostatik itarilish kulon energiyasi yadro tomchisini uzilishiga olib keladi, 
gantel boTaklaridagi sirt kuchlari ham boTinishga moyil boTadi.
a 
b 
c 
d 
e