Радиотехник тизимлар назарияси асослари

Yadro
201 Tl
^ s T
ilaPo
■mTh
Ef{MeV)
19,8
22,2
19,7
5,4
6,6
7,1
5,3
5,1
176
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5.4-jadval
Neytronning yadrodagi bog‘lanish energiyasi
Boshlang'ich yadro
239Pu
2,1 U
2i2Th
Boshlang'ich yadro 
+n
239t/
. 2AVPu
m u
235 Th
Bog'lanish energiyasi, 
MeV
6,0
6,8
5,3
5,1
5,1
Jadvallardan ko‘rinib turibdiki, 233U, 235U, 239Pu yadrolar uchun bo‘linish 
energiyasi 
Ef -  manfiy, istalgan issiq neytronlar ta'sirida bo‘linsa, 238U 
uchun E^neytron energiyasi hech bo'lm aganda 
T >  1,1 M eV bo‘lgan tez 
neytronlar bilan bo'linishi mumkin.
Haqiqatan ham, 235U neytron yutib 236U ga aylanadi, 236U juft-juft yadro 
boMgani uchun bog‘lanish energiyasi nisbatan yuqori 6,8 MeV. 238U esa 
neytron yutib 239U ga aylanadi, bu yadro juft-toq yadro boMgani uchun 
bogManish energiyasi past, 6,0 MeV. Aktivatsiya energiyalari boMinish 
parametri Z2/A ga bogMiq boMganidan 236U uchun 6,6 MeV, 239U uchun 
7,1 MeV.
OgMr yadrolarning issiq neytronlar ta'sirida boMinishi energiya nuqtai 
nazaridan ju d a qulaydir. Undan tashqari 233U, 235U va 239Pu izotoplar uchun 
boMinish reaksiyasining kesimi ju d a katta va nihoyat issiq neytronlar 
ta'sirida boMinish reaksiyalari ekzotermik boMganidan yuqoridagi yadrolar 
uchun k ich ik energ iya sohasida « 1 / 0 qonun» b aja rila d i. N eytron 
energiyasi Tn = 0,025 eV boMsa, 
<7 n f~ 600 bn; Tp = 1 M eV da cr nf = 
1,5 bn.
OgMryadrolarboMinishidakatta energiyaajralibchiqadi. OgMryadrolar 
boMinishida massa sonlari A = 100 ga yaqin boMgan boMakchalarning har 
bir nuklonga to ‘g ‘ri keluvchi solishtirma bogManish energiyasi A > 235 
k a tta boM gan boM inuvchi ogMr y a d ro la r s o lis h tirm a bogM anish 
energiyalaridan taxm inan 0,85 MeV katta. Demak, boMinish natijasida 
har bir nuklonga 0,85 M eV ga teng boMgan energiya ajraladi, y a’ni har 
bir yadroga to ‘g ‘ri keladigan boMinish energiyasi Q = 235 • 0,85 « 2 0 0
MeV.
M asalan, 1 kg 235U boMinganda ajralgan energiyani aniqlash mumkin.
177
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 
kg da N  —
m N A
A
uran yadrosi. To‘la ajralgan energiya:
q
= A
jq
 
-
' 6’023' 10 200
MeV = 5,125• \026MeV = 8,2 • 1010kJ.
235
B u - 18001 benzin, 2 7 0 0 1 ko ‘m iryonganda beradigan issiqlikka teng. 
B o iin ish energiyasining asosiy qismi: bo iak ch alar kinetik energiyasiga 
- 1 6 9 MeV, oniy gamma-nurlar energiyasiga - 8 MeV, boiinishd a vujudga 
kelgan neytronlar energiyasiga - 5 MeV, p -yemirilish energiyasiga ~9 
MeV, y -nurlar energiyasiga - 7 MeV, neytrino energiyasiga ~ 1 1 MeV 
sarf b o iad i.
B o iin ish energiyasining neytrino energiyasidan tashqari hamma qismini 
issiqlikka aylantirish mumkin.
B oiinishda ajralgan energiya uran yadrosi massasining ~ 0 ,1 % ni tashkil 
etadi.
B o iin ish reaksiyasi (n, 
f) bilan b o iin ish g a halaqit beruvchi noelastik 
sochilish (n, n '), elastik sochilish (n, n), radiatsion qam rash (n, y )
jarayonlari raqobatlashadi. Ammo kichik energiyalarda noelastik, elastik 
sochilishlar b o im asd an 235U yadrosi 16% radiatsion qamrash, ~84%
hollarda yutilgan neytronlar b o iin ish n i vujudga keltiradi.
Uran 23517yadrosisekinneytronlarta’siridanuklonlarsoniA = 9 0 v a A
= 140 atrofida b o ig an ikki boiakchalarga b o iin ad i. Bu boiakch alar 
kripton (36Kr) va ksenon (54Xe) lar yoki shu yadrolar atrofidagi yadro 
izotoplari b o iib , b o ia k c h a la r biri ikkinchisidan taxm inan 1,5 m arta 
ogirroqdir. B o iinishd a taxminan ~1% ga teng b o ia k k a boiinadilar.
Sifat jihatdan boiinish ning assimmetrik b o iin ish i qobiq modeli bilan 
tushuntiriladi. Yadro uchun neytronlar soni 50 va 82 «sehrli» sonlaridan 
biriga yaqin b o ig an boiakchalarga b o iin ish i afzaldir.
Birinchi b o iak cha neytroni 50 ga, ikkinchi b o iak chad a neytroni 82 ga 
yaqindir (5.13-rasm).
Uran-235 yadrosida neytronlarning protonlarga nisbati 1,6 ga teng. 
Lekin b o iin ish d a hosil b o ig a n boiakchalarda bu nisbat ancha kamdir.
178
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M asalan, 
l„ A g , lfbBa yadrolari uchun 1,3 va 1,45 gateng. Demak, har
bir boMinish jarayonida bir necha neytron hosil bo‘lishi kerak. Haqiqatan, 
uran-235 bo‘linishining har bir aktida o ‘rtah iso bd a 2 - 3 ta oniy neytron 
hosil bo‘ladi. Oniy neytronlarning o ‘rtacha kinetik energiyasi ~2 MeV 
bo ‘lib, ular bo‘linish energiyasining 30% ini olib ketadi.
O n iy n e y tro n la r c h iq a rg an id a n k eyin b o ‘la k c h a la r u y g 'o n g a n
holatlarda bo‘ladi. Ular tezda oniy gam m a-kvantlarni chiqarish bilan 
asosiy holatga o ‘tadi. Har bir bo ‘linishda ~1 M eV li qariyb 8 foton 
chiqaradi, bu bilan bo‘linish energiyasining taxm inan 3,5% ni olib ketadi.
5.13-rasm. U ranning boMinishidan hosil boMgan yadrolam ing massa 
bo ‘yicha taqsimlanishi.
BoMinishda kechikuvchi neytronlar ham vujudga keladi. Kechikuvchi
179
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

n ey tro n lar raahsul y ad ro n in g asosiy h o latiga b o ‘lakchaning beta- 
yemirilishi qat’iy taqiqlangan va u neytronning ajralishi mumkin bo‘lgan 
energiyali uyg‘ongan holatda bo ‘lgan hol boMishi mumkin. Bu yadro 
barqaror holatga energiyasini neytronlardan biriga berish va uni chiqarish 
bilan o ‘tadi, shu bilan birga bu jarayon oniy bo‘ladi. Kechiqish vaqti esa, 
o ld in
o ‘tg an
b e ta -y e m irilis h g a
k e ta d i. 
M isol:
35
B r — - — >3^ K r — ?—> ^ K r .  Neytron bo‘linish vaqtidan r ~ 56 s 
so‘ng chiqadi (5.14-rasm).
f,Br