Радиотехник тизимлар назарияси асослари

K
=
peyf-
(5 - 5 .io )
Agar kx < 1 bo‘lsa, neytronlar zichligi avloddan-avlodga kamaya boradi, 
reaksiya so‘nadi. k = 1 da zanjir reaksiya o ‘z-o‘zini neytronlar bilan 
ta’minlab turadi. k *> 1 da reaksiya rivojlanadi.
Odatda, real chekli ko‘paytiruvchi sistemaning koeffitsienti effektiv 
koeffitsient deb ataladi va £ bilan belgilanadi. Neytronlarning bir qismi 
muhitdan sizib chiqib ketadi, ikkinchi avloddagi neytronlar zichligi «2 
sekinlashish vaqtidagi neytronlarning sistemadan chiqib ketishi natijasida 
kamayadi, shuning uchun keffi < k* bo‘ladi. keffi va k , orasidagi bog‘lanish 
quyidagicha:
Kff. = K P A >  
(5 -5 .li)
bu yerda P, va P2 — sekinlashish vaqtida tez va issiqlik neytronlarining 
sistemada qolish ehtimolligi. Sistema hajmining ortishi natijasida P va 
P2 lar 1 ga, keffi esa k , ga yaqinlashadi.
5.9.2. Z a n jir reaksiyani am alga oshirish
Tabiiy uran bir jinsli blokiga, y a’ni 99,3% 238U va 0,7% 235U izotoplar 
aralashm asiga biror neytron kelib tushib, b o ‘lish sodir etsa, 2 M eV 
energiyali neytronlar hosil bo‘ladi. Bu neytronlar:
1) Neytronlar ta’sirida 238t / boTinish ehtimoiligi 1/5 , 235f / boTinishi
182
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mumkin, lekin tarkibida kam bo‘lgani uchun tabiiy urandazanjir reaksiya 
bormaydi.
2) Tez neytronlar noelastik sochiladi, natijada energiyasini kamaytiradi, 
E < 100 keV boTgan oraliq neytronlarga aylanadi, bu neytronlar 238U 
yadrosini boTa olmaydi. Lekin biroz kichik ehtimollik bilan 235U yadrosini 
boT ishi m um kin. U rann in g tab iiy a ralash m asid a oraliq n ey tro n lar 
yordamida zanjir reaksiyasi yuz berishi mumkin emas.
3) Elastikmas sochilish natijasida neytron energiyasi kamayib boradi, 
oraliq va rezonans soha neytronlariga o ‘tadi. Bu soha neytronlari yadroga 
yutilishi natijasida radioaktiv bo ‘lib,qoladi, lekin boTinmaydi. Bu soha 
neytronlarining yutilishi jud a foydali, lekin zanjir reaksiyasi borishida 
xavflidir.
4) K o‘rsatilgan hamm a bosqichlarda aralashmalar, boTinish reaksiya 
m ahsulotlari va hakozo yadrolari tom onidan neytronlarning ju d a ham
nomaqbul qamralishi yuz beradi.
5) Neytronlam ing m uhitdan chiqib ketishligi uning oTchiga bogTiq.
6) Hamma xavfli bosqichlardan o‘tgan neytronlar issiq energiyaga qadar 
sekinlashadi va katta ehtimollik bilan 235U n in g yadrolarini boTadi. Lekin 
tabiiy uran blokidagi ney tro n larn in g b o sh la n g ‘ich m iqdorid a issiq 
neytronlar ju d a ham oz bo ‘ lganligi uchun zanjir reaksiyasini yuzaga keltira 
olmaydi.
Zanjir reaksiyasini amalga oshirish uchun:
1) N eytronlarni intensiv yutuvchi boshqa aralashm alardan tozalash 
zarur. U nd an ta sh q a ri b o T in ish ja ra y o n id a h osil bo T gan b o sh q a
m ahsulotlardan aktiv zonani o ‘z vaqtida tozalab turish kerak.
2) Tez neytronlarda zanjir reaksiya borishi uchun uran yoqilg‘isining 
tarkibini 235U izotoplar bilan boyitish zarur. Tajribadan maTumki, uran 
235U bilan boyitilganda 5,56% dan boshlab zanjir reaksiya boshlanganligi, 
amalda 15% dan kam boTmasligi kerak.
3) Reaksiyani amalga oshirishda rezonans sohada neytronlarni rezonans 
qamrab olish (ng) jarayoni katta halaqit beradi. Shuning uchun rezonans 
sohadan tezroq issiq neytronlar sohasiga o ‘tkazish lozim.
Neytronlami sekinlashtirishda massasi neytron massasiga yaqin boTgan 
turli m oddalardan - sekinlashtirgichlardan foydalaniladi.
K in etik energiyasi T p boT gan ney tro n n u k lo n lar soni A boT gan
183
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sekinlashtirgich yadrosi bilan to ‘qnashganda har bir to ‘qnashuvda 
neytronning energiya y o ‘qotishi:
A 
T  = — — — T