Raja: Dekart koordinatalar tizimi

Giperbola kanonik tenglamasi
Ta’rif-4. Ikkinchi tartibli chiziq tenglamasini birorta Dekart koordinata sistemasida
(4)
ko’rinishida ifodalash mumkin bo’lsa, bu chiziq giperbola deb ataladi. Bu erda koeffisientlar munosabatni qanoatlantiradi.
Giperbola tenglamasini tekshirish natijasida quyidagilarni olamiz:

1. 
   o’zgaruvchilar , tengsizliklarni qanoatlantiradi.Abssissa o’qidagi nuqtalar giperbolaning fokuslari, tenglamalar bilan aniqlanuvchi to’g’ri chiziqlar giperbolaning direktrisalari deyiladi.Bu erda , bo’lib, soni giperbolaning ekssentrisiteti deyiladi.
   
2. 
   Tenglamada o’zgaruvchilarning faqat ikkinchi darajalari qatnashganligi uchun giperbola koordinata o’qlariga nisbatan simmetrik joylashgandir. Bundan tashqari koordinata boshi giperbolaning simmetriya markazidir.
   

Giperbola xossalari :
1. Giperbolaning ixtiyoriy nuqtasidan uning fokuslarigacha bo’lgan masofalar ayirmasining moduli o’zgarmas va ga tengdir.
2. Giperbolaning ixtiyoriy nuqtasidan uning fokuslarigacha bo’lgan masofalarning mos direktrisalargacha bo’lgan masofalarga nisbati o’zgarmas va soniga tengdir.
Bu xossa bevosita tenglikni tekshirish yordamida
isbotlanadi. Giperbolaning nuqtasidan fokuslargacha bo’lgan masofalar uchun
,
tengliklar o’rinlidir.Bu erda ildiz chiqarish amalini bajarsak
agar bo’lsa ,
agar bo’lsa ,
tengliklarni hosil qilamiz.Natijada agar bo’lsa
, agar bo’lsa tenglik o’rinli bo’ladi.Demak ixtiyoriy uchun

tenglik o’rinli bo’ladi.
3.Tekislikda ikkita nukta berilgan bo’lsa, bu nuqtalargacha bo’lgan
masofalari ayirmasining moduli o’zgarmas songa teng bo’ladigan
nuqtalarning geometrik o’rni giperbola bo’ladi.
Tekislikda nuqtalar berilgan. Biz tekislikning nuqtasidan bu nuqtalargacha bo’lgan masofalarni mos ravishda ko’rinishda belgilab

tenglikni qanoatlantiruvchi nuqtalar to’plami giperbola ekanligini isbotlaymiz. Berilgan nuqtalar orasidagi masofani bilan belgilaymiz va tekislikda dekart koordinatalar sistemasini quyidagicha kiritamiz. Berilgan nuqtalardan o’tuvchi to’g’ri chiziqni abssissa o’qi sifatida olamiz, unda musbat yo’nalish nuqtadan nuqtaga qarab yo’nalgan. Koordinata boshini nuqtalarning o’rtasiga joylashtirib,ordinata o’qi sifatida abssissa o’qiga perpendikulyar ixtiyoriy o’qni olamiz. Masofalar uchun
,
ifodalarni yuqoridagi tenglikga qo’yib

tenglikni hosil qilamiz. Bu tenglikni kvadratga oshirib va zaruriy algebraic almashtirishlarni bajarib

munosabatni olamiz. Bu yerda belgilash kiritilgan.
4.Bizga to’g’ri chiziq va unga tegishli bo’lmagan nuqta berilgan bo’lsa, tekislikda berilgan nuqtagacha bo’lgan masofasining berilgan to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofasiga nisbati o’zgarmas birdan katta soniga teng bo’lgan nuqtalarning geometrik o’rni giperbola bo’ladi.
Bu xossani isbotlash o’quvchilar uchun topshiriq sifatida havola etamiz. Biz yuqorida bo’lganda ellips hosil bo’lishini ko’rsatgan edik. Bu yerda soni ellipsdagi kabi, giperbolaning katta va kichik yarim o’qlari
,
tengliklar bilan aniqlanadi. Bu yerda soni tenglik bilan aniqlanadi.
Parabola, ellips va giperbolaning ba’zi koordinatalar sistemasidagi tenglamalari

1. 
   Koordinata boshi chiziqning uchida bo’lgan hol:
   

1.