Raqamli ilmiy kengash qarshi davlat universiteti

III BOB. ONOMASTIK BIRLIKLARNING TARIXIY-ETIMOLOGIK 
TASNIFI, 
STRUKTUR 
TAHLILI 
VA 
LINGVOPOETIK 
XUSUSIYATLARI
3.1. Dostonlardagi onomastik birliklarning tarixiy-etimologik tasnifi………..101 
3.2. Dostonlardagi onomastik birliklarning struktur tahlili ……......………....119 
3.3. Dostonlardagi onomastik birliklarning lingvopoetik xususiyatlari………..88 
Bob bo‘yicha xulosa………………………………………………...………...125 
XULOSA..........................................................................................................127 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………..……….130 
 
 
 

---

3 
KIRISH 
Mavzuning 
dolzarbligi 
va 
zarurati. 
Onomastika 
sohasining 
lingvokulturologik, pragmalingvistik, etnolingvistik hamda psixolingvistik 
xususiyatlarini o‘rganish soha taraqqiyotini ta’minlaydigan muhim omillardan 
biri hisoblanadi. Bugungi kunda jahonning ko‘plab mamlakatlarida atoqli 
otlarni ilmiy o‘rganish keng yo‘lga qo‘yilganini e’tirof etish kerak. Dj.Mill, 
B.Rassel, 
O.Yespersen, 
Y.Kurilovich, 
P.A.Florenskiy, 
A.F.Losev, 
A.A.Reformatskiy, V.V.Vinogradov singari olimlar onomastika sohasida 
e’tiborga molik ishlarni amalga oshirganlar
1
. Bundan tashqari bir qator 
davlatlarda onomastikaga oid o‘quv adabiyotlari, ilmiy jurnallar muntazam chop 
etilgan. Oliy ta’lim muassasalarida onomastika sohasiga oid kurslarning
o‘qitilishi jamiyatdagi ma’naviy-ma’rifiy, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar 
mazkur sohaning yangi ilmiy-nazariy yo‘nalishlarini aniqlashni hamda kam 
o‘rganilgan yoki alohida o‘rganilmagan onomastik birliklarni tadqiq etishni kun 
tartibiga qo‘ymoqda. 
XX asrga kelib dunyo tilshunosligida onomastika mustaqil yo‘nalishlardan 
biriga aylandi. Nomshunoslikka doir lisoniy hodisalarni yirik miqyoslarda 
tadqiq etuvchi ushbu soha XXI asrda jadal sur’atlarda rivojlanib, tilshunoslik 
fani oldiga yechimini kutayotgan yangi muammolarni qo‘ymoqda. Bu borada 
N.A.Petrovskiy, A.V.Superanskaya, B.O.Unbegaun, Y.A.Fedosyuklar kabi 
olimlarning onomastikaning yo‘nalishlaridan onomastik leksikografiya 
bo‘yicha qilingan ishlari e’tiborga molikdir
2
.
Keyingi yillarda respublikamizda tilshunoslikning mazkur yo‘nalishiga 
alohida e’tibor qaratilayotgani quvonarli holdir. Xalqimiz tarixi, urf-odatlariga 
aloqasi bo‘lmagan nomlarning mamlakat miqyosida qayta ko‘rib chiqilishiga 
bag‘ishlangan qarorlarning yuzaga kelishi fikrimizni yana bir bor tasdiqlaydi. 
Mustaqillikdan keyin ilm-fanning ko‘plab sohalarida yangicha dunyoqarash 
1
Сизранова, Г.Ю. Ономастика. Учебное пособие. – Тольятти: Изд-во ТГУ, 2013. – С. 3. 
2
Сизранова, Г.Ю. Ономастика. Учебное пособие. – Тольятти: Изд-во ТГУ, 2013. – С. 3-4. 

---

4 
shakllana boshladi. Ana shu yangilanishlar zamirida folklor asarlari, xususan, 
respublikamizdagi dostonchilik maktablari vakillarining dostonlarini lingvistik 
aspektda tadqiq qilish yo‘lga qo‘yilib, yangi pog‘onaga ko‘tarilmoqda. 
Sh.Shoabdurahmonov
3
, 
R.Rasulov
4
, 
A.Ishayev
5
, 
Z.Xolmonova
6
, 
G.Jumanazarova
7
, S.Tursunov
8
, J.Xolmurotova
9
, A.Xoliqov
10
, singari olimlar 
folklor asarlari tilida uchraydigan onomastik birliklarni lingvistik jihatdan tadqiq 
etishdi. 
2019- yilning 5-10- aprel kunlari Termiz shahrida bo‘lib o‘tgan Xalqaro 
baxshichilik 
san’ati festivalida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
Sh.M.Mirziyoev so‘zga chiqib: “...baxshichilik sohasida shakllangan ijodiy 
maktablar, “ustoz-shogird” an’analarini qayta tiklash va rivojlantirish, baxshi-
shoirlar, folklorshunos olimlar, o‘qituvchi va mutaxassislarning ijodiy 
faoliyatini har tomonlama rag‘batlantirish, madaniyat va san’at muassasalari
qoshida baxshichilik to‘garaklari tashkil etish, baxshi-shoirlar ijodiga keng yo‘l 
ochib berish, to‘y-tomoshalar, turli bayram va madaniy tadbirlarda ularning 
doimiy ishtirokini ta’minlash, shu yo‘nalishda xalqaro hamkorlikni kuchaytirish, 
o‘zaro tajriba almashishni yo‘lga qo‘yish, baxshichilik san’atini keng targ‘ib 
etish uchun axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan, televidenie va internet 
imkoniyatlaridan samarali foydalanish, folklor asarlarini ko‘paytirish maqsadga 
muvofiqdir”
11
, – deya ta’kidlagan edi.
3
Шоабдураҳмон Ш. Равшан достонида бадиий фонетика элементлари. Ўзбек халқ ижоди. – Тошкент: 
1967. 
4
Расулов Р.Синтактические связи между словами в дастане Алпомиш. АКД. –Тошкент: 1975. 
5
Ишаев А. Достонлар тилининг баъзи хусусиятлари. Эргаш шоир ва унинг достончиликдаги ўрни. – 
Тошкент: Фан, 1971. – Б. 173-179.
6
Холмонова З. Шайбонийхон достони лексикаси. Филол. фан. номз… дисс. автореф. -Тошкент, 1999. -Б. 
23. 
7
Жуманазарова Г. Фозил шоир достонлари тилининг лексик-стилистик қатламлари: Тошкент: Алишер 
Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2012, –Б.10. 
8
Турсунов С. “Алпомиш” достони лексикасини ўрганишга доир // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 
1985. –№3 –Б. 36-38.
9
Холмуротова Ж. Шимолий Хоразм достонлари лексикасининг услубий-функционал хусусиятлари НДА. 
Тошкент: 2000. 
10
Холиқов А.А. “Гоъроъғлининг туғилиши” достони тилининг лексик-семантик хусусиятлари: Филол. 
фан. номз. ...дис. автореф. – Тошкент, 2009. –Б.24. 
11
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning xalqaro baxshichilik san’ati festivalining ochilish 
marasimida so‘zlagan nutqi. // “Xalq so‘zi” gazetasi 2019-yil, 7-aprel. №68 (7298) 

---

5 
Ana shu festivalda Prezidentimiz e’tirof etganidek: “Baxshilar nafaqat 
xalq o‘tmishining aks-sadosi, ayni paytda bugungi kunning jarangdor 
ovozidir”
12
. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 13-maydagi PF- 4797-
son “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son “O‘zbekiston Respublikasini 
yanada rivojlantirish bo‘yicha “Harakatlar strategiyasi” to‘g‘risida”gi Farmoni. 
2017-yil 17-fevraldagi P-2789-son “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy tadqiqot 
ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish 
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, 2020-yil 23-sentabrdagi O‘zbekiston 
Respublikasning “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-son qarori, O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-dekabrdagi O‘zbekiston Oliy Majlisi 
va xalqiga yo‘llagan murojaatnomasi va mazkur faoliyatga doir boshqa 
me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amaliyotga tatbiq etishga
ushbu dissertatsiya ishi muayyan darajada xizmat qilishi mumkin. 
O‘zbek tilshunosligi fani oldida hali hal etilishi kerak bo‘lgan muammolar 
juda ko‘p. Ana shu muammolardan biri yirik dostonchilik maktablari vakillari
kuylagan xalq dostonlari tilini o‘rganishdir. Filologik yo‘nalishda tadqiqot 
manbayi sifatida tanlanmagan va o‘rganilmagan Qashqadaryo xalq dostonlari 
onomastikasi tadqiqi masalasi dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Qashqadaryolik 
baxshilar repertuarida “Alpomish”, “Oyparcha”, “Bolxuvon”, “Qoraqum”, 
“Dastagul” (Umir shoir Safarov), “Nurali va Semurg‘”, “G‘upponoy”, “Tohir va 
Zuhra” (Qora baxshi Umirov), “Jorxun maston”, “Oychinor”, “Kelinoy yoki 
Norguloy” (Qodir baxshi Rahimov), “G‘oyibnoma”, “Sherali”, “Yodgor”, 
“Amir Temurning tug‘ilishi va yoshligi” (Chori baxshi Umirov), “Sanamgul” 
(Rasul baxshi Umirov), “Gavhari Xushtor yoxud Ahmad Yassaviy”, 
“Qo‘ng‘irot”, “Yodgor”, “Temur va Boyazid” (Qahhor baxshi) singari
12
Shu manba.

---

6 
dostonlar mavjud bo‘lib, biz tadqiq qilayotgan “Oyparcha”, “Nurali va 
Semurg‘”, “Oychinor”, “Jorxun maston”, “Kelinoy yoki Norguloy” dostonlari 
matnida qo‘llangan onomastik birliklarni tadqiq etish dissertatsiya mavzusining 
dolzarbligini ko‘rsatadi.