Raqamli iqtisodiyotda hisob to’lov tizimida to’lovlarni amalga oshirishning zamonaviy shakllari

memorial order - banklar tomonidan foydalaniladigan naqd pulsiz to‘lov hujjati bo‘lib, undan quyidagi hollarda foydalaniladi:
mijozlar bilan bog‘liq bank operatsiyalari bo‘yicha hisob-kitoblarda;
bank xizmatlarini ko‘rsatish bo‘yicha hisob-kitoblarda;
banklarning ichki operatsiyalarida;
to‘lov hujjatlari bo‘yicha qisman to‘lov amalga oshirilganda;
ko‘zda tutilmagan holatlar bo‘yicha buxgalteriya o‘tkazmalari amalga oshirilganda;
mijozning qarzdorlik mablag‘larini qoplashda, agar ushbu talab bank bilan mijoz o‘rtasida tuzilgan shartnomada belgilab qo‘yilgan bo‘lsa;
buxgalteriya hisobidagi xato yozuvlarni tuzatishda;
jismoniy shaxslarning (yakka tartibdagi tadbirkorlar va yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi dehqon xo‘jaliklaridan tashqari) yozma murojaati bo‘yicha mablag‘larni naqd pulsiz shaklda o‘tkazishni amalga oshirishda, bunda to‘lov amalga oshirilgandan so‘ng, mazkur murojaat memorial order bilan birga bankning buxgalteriya kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi;
mijozlar bilan tuziladigan shartnomalarda nazarda tutilgan boshqa hollarda.
To‘lov topshiriqnomasi - mijozning unga xizmat ko‘rsatuvchi bankka
o‘z hisobvarag‘idan topshiriqnomada belgilangan summani mablag‘larni oluvchining hisobvarag‘iga o‘tkazish to‘g‘risidagi topshirig‘i nazarda tutilgan to‘lov hujjatidir.
To‘lov talabnomasi - mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘idan unda ko‘rsatilgan summani to‘lash to‘g‘risidagi mablag‘larni oluvchining talabi nazarda tutilgan to‘lov hujjati hisoblanadi.
Inkasso topshiriqnomasi - unda ko‘rsatilgan mablag‘larni to‘lovchining banki hisobvarag‘idan so‘zsiz ravishda hisobdan chiqarish bo‘yicha mablag‘larni oluvchining topshirig‘i nazarda tutilgan to‘lov hujjati.
Akkreditivga ariza - mablag‘larni to‘lovchi tomonidan shartnomada ko‘rsatilgan summani oluvchining akkreditiv bo‘yicha hisob-kitoblar uchun ochilgan bank hisobvarag‘iga o‘tkazishida qo‘llaniladigan to‘lov hujjati.
Biznesdagi har qanday operatsiya pul talablari va majburiyatlari bo'yicha naqd yoki naqd pulsiz to'lovlarni tashkil etish va amalga oshirish tizimini ifodalovchi naqd hisob-kitoblar bilan yakunlanadi.Hozirgi vaqtda naqd puldan naqd pulsiz hisob-kitoblarga o'tishning global tendentsiyasi kuzatilmoqda. Har qanday naqd pulsiz to'lov tizimining markazida qandaydir to'lov texnologiyasi yotadi. Aynan u tizimda ma'lumotlarni qayta ishlash sxemasini, uning ishtirokchilari o'rtasidagi munosabatlarni, xavfsizlikni ta'minlashning o'ziga xos talablarini, shuningdek funksionallik tizimlari. Bu boradagi eng istiqbolli yo‘nalish plastik kartochkalardan foydalangan holda to‘lovlardir.Bir qator xalqaro toʻlov tizimlari (American Express (AmEx), Diners Club (DC), JCB), shuningdek, koʻplab milliy,mintaqaviy va mahalliy (banklararo va monobank) yagona valyuta tizimlari.Masalan, "Visa", Master-Card / Eurocard (EC / MC) kartalari egalari soni600 milliondan ortiq kishini tashkil etadi.To'lov kartasi tarixi. O'tgan asrning oxiridan boshlab karton yoki metalldan tayyorlangan turli xil kartalardan foydalanishga urinishlar boshlandi. Ammo avtosanoatning rivojlanishi davomida yoqilg'i quyish shoxobchalari sonining o'sishi kartalardan foydalangan holda ommaviy to'lov tizimlarining paydo bo'lishiga olib keldi. Birinchi universal kartalar XX asrning 50-yillari boshlarida mashhur American Express va Diners Club to'lov tashkilotlari tomonidan chiqarilgan.Bitimlar. Naqd pulsiz hisob-kitoblar ham hujjatli shaklda (bank o'tkazmasi, inkasso, akkreditiv), ham elektron shaklda amalga oshirilishi mumkin. Pul mablag'larini o'tkazish bo'yicha bank operatsiyasi tranzaksiya deb ataladi (tranzaksiya - tranzaksiya shartnomasi). Tranzaksiya - bu bank kartasi egasi tomonidan boshlangan, tizim ishtirokchisi tomonidan yaratilgan va karta egasiga xizmat ko'rsatish uchun ishtirokchidan ishtirokchiga uzatiladigan xabarlar ketma-ketligi.Tranzaksiya xususiyatlari. Tranzaksiya quyidagi xususiyatlarga ega: boʻlinmaslik, izolyatsiyalash, ishonchlilik, karta egasi va ushbu kartalarga xizmat koʻrsatuvchi xoʻjalik yurituvchi subyekt oʻrtasidagi oʻzaro aloqa.Bo'linmaslik bitimni tashkil etuvchi barcha operatsiyalarning bajarilishini yoki ularning birortasini ham nazarda tutmaydi.Muvofiqlik kartalar, hisoblar, balanslar ma'lumotlar bazalaridagi ma'lumotlarning to'g'riligini saqlashni nazarda tutadi.Izolyatsiya bir bitimning boshqa operatsiyalardan mustaqilligini nazarda tutadi.Bitimning ishonchliligi tugallangan tranzaksiya muvaffaqiyatsizlikdan tiklanishi va tugallanmagan operatsiyani orqaga qaytarish mumkinligi bilan bog'liq.Kartochka egasi va ushbu kartochkalarni qabul qiluvchi xo‘jalik yurituvchi sub’ekt o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar munosabatlardir, buning natijasida karta egasining hisobvarag‘i holati o‘zgaradi.Rossiyada plastik karta texnologiyalarini joriy etishdagi qiyinchiliklar. Rossiyaga to'lov kartalari texnologiyasini (neft mahsulotlari savdosi) joriy etish bo'yicha G'arbning yo'lini takrorlaydi, lekin tezroq sur'atda. Kerakli me’yoriy-texnik va huquqiy hujjatlarning yetarli emasligi, plastik kartochkalar bilan ishlashning huquqiy asoslari mavjud emasligi ushbu xizmat turini rivojlantirishga to‘sqinlik qilmoqda. Smart debet karta texnologiyasidan foydalanish o'nlab yillar davomida erishilgan ma'lum darajadagi bank madaniyati va mijozlarga xizmat ko'rsatish tajribasini nazarda tutadi. Xorijiy banklar magnit kartalar bilan ko'p yillik amaliyot tufayli to'g'ridan-to'g'ri hisobni boshqarish sohasida katta tajribaga ega bo'ldilar. Shu bilan birga, bank mijozlari - karta egalari kredit kartalarini chiqarishda bank ishonchini ta'minlaydigan jiddiy kredit tarixiga ega bo'lishdi. Rossiya to'lov tizimlari buni hali amalga oshirmagan. Shuning uchun Rossiyada hozirgi vaqtda smart-kartalarda faqat elektron hamyon sxemasi keng tarqalgan.Plastik kartalardan foydalangan holda to'lov tizimi quyidagi maqomga ega bo'lishi mumkin: xalqaro, rus, yagona emitent. Ushbu tizimlar holatining mazmuni nomidan kelib chiqadi.Keling, ScanTech kompaniyasining SmartPay-EMV misolida elektron to'lov tizimlarining ishlashini ko'rib chiqaylik.SmartPay-EMV tizimi MPCOS-EMV smart-kartasiga asoslangan elektron hamyon texnologiyasidan foydalanadi, bu esa quyidagilarni amalga oshiradi:
1. VISA kompaniyasining xalqaro arizasi- Oson Ushbu ilova: Visa aʼzolarining magnit kartalardan mikroprotsessorli kartalarga oʻtishini osonlashtiradi; magnit kartaning funktsiyasini emulyatsiya qiladi va shunga o'xshash funktsiyalarni amalga oshiradi.
2. Elektron hamyon sxemasi bilan Rossiya shartlari uchun qulay to'lov ilovasi (bitta kartada to'rt nusxagacha).SmartPay-EMV mustaqil yoki birgalikda ishlashi mumkin bo'lgan bir yoki bir nechta to'lov quyi tizimlaridan iborat bo'lishi mumkin. Kombinatsiyalangan tizimda bir to‘lov quyi tizimi doirasida chiqarilgan kartalarga boshqa to‘lov quyi tizimining terminallari xizmat ko‘rsatadi. Avtonom quyi tizimlarni yagona tizimga birlashtirish mumkin.SmartPay-EMV to'lov tizimining ishtirokchilari: tizim markazi, emitent, ekvayer, terminal. Elektron to'lov tizimlarining umumiy sxemasi rasmda ko'rsatilgan.Tizim bilan shartnoma tuzgan va tegishli litsenziyani olgan bank ushbu tizim toʻlov vositalarining emitenti va ekvayer sifatida ishtirok etishi mumkin. Emitent – boshqa ishtirokchi banklar tomonidan toʻlovga qabul qilingan toʻlov kartalarini chiqaradigan va karta egalarining karta hisoblariga xizmat koʻrsatuvchi bank. Emitent to'lov tizimida quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
- kartalarni shaxsiylashtirish (kartalar bo'yicha to'lov ilovalarini yaratish);
Karta egalarining karta hisoblarini yuritish;
- karta autentifikatsiya kalitlarini boshqarish;
- tranzaksiya imzo kalitlarini boshqarish;
- kredit kalitlarini boshqarish;
Onlayn so'rovlarni qayta ishlash;
- operatsiyalarni yig'ish va hisobga olish;
- uchun hujjatlarni tayyorlash bank tizimi.
Ekvayer - bu to'lov va yechib olish uchun ushbu tizimning kartalarini qabul qiluvchi tashkilotlarga xizmat ko'rsatadigan bank, xususan:
- ushbu ekvayer bilan bog'langan to'lov terminallarini axborot bilan ta'minlaydi;
- banklar o'rtasidagi o'zaro hisob-kitoblar uchun hujjatlarni tayyorlash.
Qabul qiluvchining funktsiyalari quyidagilardan iborat:
- to‘lov terminallarini seriyalashtirish (har bir terminalga noyob raqam berish, shuningdek terminalning tranzaksiya hisoblagichining boshlang‘ich qiymatini belgilash);
- to'lov tizimida foydalaniladigan barcha jadvallar va ro'yxatlarni, shuningdek, kartani autentifikatsiya qilish uchun ochiq kalitlarni terminallarga o'tkazish;
- to'lov terminallaridan tranzaktsiyalarni qabul qilish (tranzaksiyalarni seriyali to'lov terminaliga ulash);
- to'lov terminallaridan tranzaksiyalarni yetkazib berishning yaxlitligi va ishonchliligini tekshirish;
- tranzaktsiyalarni to'lov tizimining barcha emitentlariga etkazish:
Terminallardan on-layn so‘rovlarni qayta ishlash (to‘lov terminali va emitent o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqani o‘rnatish);
- operatsiyalarni yig'ish va hisobga olish;
- operatsiyalarning to'g'riligini tekshirish (bitim imzolari);

Xulosa qilib aytadigan bo’lsam: hozirda yurtimizning shahar markazlarida hisob to’lov shakllariga bankomatlarning yetarli darajada ko’p bo’lganligidan xursand bo’lishimiz lozim. Ammo shuni aytib o’tish joizki: yurtimizning chekka hududlarida ham shunaqa bakomatlar va shunga o’xshash to’lov tizimlarini ko’paytirish kerak.Shunda bizning yurtimizda demokratiya vujudga keladi. Xalqimiz shunda hammaning teng huquqligiga yana bir bora amin bo’ladi va yurtimizning iqtisodiy va ma’naviy o’sishiga juda kata turtki bo’ladi.
To‘lov tizimining operatori, to‘lov tizimi ishtirokchilari va/yoki to‘lov tashkilotlarining ushbu to‘lov tizimi operatori tomonidan o‘rnatilgan tartib-taomillar, infratuzilma va qoidalarni qo‘llash orqali o‘zaro hamkorligi yo‘li bilan to‘lovlarni amalga oshirishni ta’minlaydigan munosabatlar majmui to‘lov tizimi hisoblanadi. Humo to‘lov tizimining Operatori xalqaro to‘lov tizimlari (Visa, MasterCard, UnionPay International) bilan o‘zaro munosabatlarni o‘rnatish bo‘yicha ishlarni olib bormoqda. Natijada Humo bank kartalari bilan xorijda chet el valyutasida operatsiyalarni o‘tkazish va yuqorida keltirilgan tizimlarning xorijiy banklarning kartalari orqali O‘zbekistonda operatsiyalarni amalga oshirish imkoniyati yaratiladi. Banklarning «HumoCard» to‘lov tizimiga a’zo bo‘lishi ixtiyoriydir.
Foydalanilgan adabiyotlar
https://www.norma.uz/oz/bizning_sharhlar/zamonaviy_tulov_vositasi_-_bank_tulov_kartalari
2.To'xliev N., Xaqberdiev Q., Ermamatov Sh., Xolmatov N. Iqtisodiy bilim asoslari. Qoʻllanma.
3.Abulqosimov H va boshqalar. Iqtisodiy bilim asoslari. O'quv qo'llanma.
4.https://t.me/centralbankuzbekistan
5.https://lex.uz/docs/To’lovlarvato’lovto’g’risida