Raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot

Kiritish-chiqarish tizimli jadvallar va ularning bog‘lanishi. 
Operatsion tizimlarda kiritish-chiqarish tizimli jadvallar (DBMS - 
Database Management System) ma'lumotlarni saqlash, qayta ishlash va boshqarish 
uchun ishlatiladigan xususiy dasturlash tizimi. Bular ma'lumotlar bazasida 
saqlanadigan ma'lumotlarni boshqarishga imkon beradi. 
Jadvallar, ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlar to'plamlarini tartibga solish 
uchun ishlatiladigan ko'p ustunli ketma-ketliklardir. Har bir ustunda bir yoki bir 
nechta attributlardan iborat bo'lgan ma'lumotlarni saqlaydi. 
Jadvallarning 
bog'lanishi 
boshqaruvchi 
va 
jadvallar 
orasidagi 
bog'lanishning xususiyatlari orqali amalga oshiriladi. Ushbu bog'lanishlar bir nechta 
xil bo'lishi mumkin: 
1. Tog'ri bog'lanish (One-to-One): Bir biriga bog'langan jadvallar 
orasidagi bog'lanishda har bir yozuv bir yoki bir nechta boshqa yozuv bilan 
bog'langan. Misol uchun, bir kompyuter ID sifatida foydalanuvchi ID sifatiga ega 
bo'lgan "kompyuterlar" jadvalli bo'lishi mumkin. 
2. Biroqdir bog'lanish (One-to-Many): Biroqdir bog'lanishda bir jadvallar 
to'plami boshqa jadvallar to'plami bilan bog'langan bo'lishi mumkin. Misol uchun, 
"ustozlar" jadvallarida har bir "kafedralar" jadvalli bilan bog'lanish bo'lishi mumkin, 
yoki "kompyuterlar" jadvallarida "kompyuter turlari" jadvalli bilan bog'lanish 
bo'lishi mumkin. 
3. Ko'p bilan bog'lanish (Many-to-Many): Ko'p bilan bog'lanishda bir 
jadvallar to'plami bir nechta jadvallar to'plami bilan bog'langan. Ushbu turi 
bog'lanishda yozuvlar o'rtasida "bo'g'lovchi" jadvallar yaratiladi. Misol uchun, 
"talabalar" va "fanlar" jadvallari orasidagi bog'lanishda, "talabaFanlar" jadvalli 
orqali har bir talabaning o'qiydigan fanlari saqlanishi mumkin. 
Bog'lanishlarni amalga oshirish uchun bog'lanish kalitlari (foreign keys) 
va primar kalitlari (primary keys) ishlatiladi. Bog'lanish kalitlari, jadvallar orasidagi 
bog'lanishni aniqlash uchun ishlatiladi. Primar kalitlari esa bir jadvallar to'plamidagi 
yozuvning unikalligini ta'minlaydi. Bog'lanishlar ma'lumotlar bazasidagi 
ma'lumotlar tashkil etishning asosiy qismi bo'lib, kiritish-chiqarish tizimlari 
ma'lumotlarni samarali boshqarish uchun bunday bog'lanishlardan foydalanishadi. 
Aniqroq ma'lumot berish uchun "Kiritish-chiqarish tizimlari" va 
"jadvallar" mavzusidagi ko'proq ma'lumotlarni taqdim etaman. 
Kiritish-chiqarish tizimlari (DBMS), ma'lumotlarni saqlash, qayta ishlash, 
ma'lumotlar bazasini boshqarish va ma'lumotlarga murojaat qilish imkoniyatlarini 
beruvchi dasturlash tizimidir. Bu tizimlar, strukturli ma'lumotlar to'plamini, ya'ni 
ma'lumotlar bazasini boshqarish uchun xususiy interfeyslar va funksiyalar taklif 
etadi. 
Jadvallar, ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarni tashkil etishning asosiy 
qismi bo'lib, bir yoki bir nechta attributlardan iborat bo'lgan ustunlar ketma-
ketliklaridir. Har bir ustun ma'lumotlarni ifodalaydi va ustunlarda xususiy 

---

Muallif: Shaybonov Muhsinbek 
17/05/2023 02:49:02 
ma'lumotlar saqlanadi. Jadvallar, ma'lumotlarni to'g'ridan-to'g'ri tartibga solish, 
ma'lumotlarni qidirish va filtratsiya qilish, statistik ma'lumotlar hisoblash, 
ma'lumotlarni tahlil qilish va ko'p qo'llanishlarni amalga oshirish imkoniyatlarini 
beradi. 
Jadvallarning bog'lanishi, bir nechta jadvallar orasidagi aloqalar va 
munosabatlar bilan bog'liqdir. Bog'lanishlar, bog'lanish kalitlari (foreign keys) 
yordamida bajariladi. Bog'lanish kalitlari, jadvallar orasidagi bog'lanishni aniqlash 
uchun ishlatiladi va bog'lanishning to'g'ri amalga oshirilishi va integralanligini 
ta'minlaydi. Bog'lanish kalitlari orqali bir jadvallarda o'zaro bog'lanish yaratiladi va 
ma'lumotlar o'rnini aniqlash imkoniyati beradi. 
Kiritish/chiqish (Kirish/chiqish) strukturaviy jadvallar kompyuter 
dasturlashda kiritish va chiqarish operatsiyalari uchun ma’lumotlarni tashkil qilish 
va aks ettirish usulidir. Ular fayllar, ma'lumotlar bazalari yoki tarmoq ulanishlari 
kabi tashqi manbalardan ma'lumotlarni saqlash va olish uchun tuzilgan formatni 
taqdim etadi. I/U tuzilgan jadvallar va tashqi ma'lumotlar manbalari o'rtasidagi aloqa 
kiritish va chiqarish operatsiyalari orqali o'rnatiladi. 
Bu erda komponentlar va ulanishning umumiy ko'rinishi: 
1. I/U Strukturaviy jadvallari: I/U tuzilgan jadvallar odatda ikki oʻlchovli 
massivlar yoki maʼlumotlarni satrlar va ustunlarga tartibga soluvchi maʼlumotlar 
tuzilmalari sifatida taqdim etiladi. Har bir satr yozuvni, har bir ustun esa yozuvning 
maydonini yoki atributini ifodalaydi. Jadval strukturasi ma'lumotlarni samarali 
saqlash va manipulyatsiya qilish imkonini beradi. 
2. Kirish operatsiyalari: Kirish operatsiyalari tashqi manbadan 
ma'lumotlarni o'qish va I/U tuzilgan jadvalni to'ldirishni o'z ichiga oladi. Bu fayldan 
ma'lumotlarni o'qish, ma'lumotlar bazasini so'rash yoki tarmoq ulanishidan 
ma'lumotlarni qabul qilishni o'z ichiga olishi mumkin. Kirish operatsiyasi ma'lum 
formatdagi ma'lumotlarni oladi va uni kiritish-chiqarish tuzilgan jadvalning mos 
keladigan tuzilishiga moslashtiradi. 
3. Chiqarish operatsiyalari: Chiqarish operatsiyalari kiritish-chiqarish 
tuzilgan jadvaldan ma'lumotlarni tashqi manzilga yozishni o'z ichiga oladi. Bu 
faylga ma'lumotlarni yozish, ma'lumotlar bazasini yangilash yoki tarmoq ulanishi 
orqali ma'lumotlarni yuborishni o'z ichiga olishi mumkin. Chiqarish operatsiyasi 
tuzilgan jadvaldan ma'lumotlarni oladi va uni maqsad talab qiladigan mos formatga 
aylantiradi. 
4. Ulanish: kiritish-chiqarish strukturaviy jadvallari va tashqi ma'lumotlar 
manbalari o'rtasidagi aloqa kirish va chiqish operatsiyalari orqali o'rnatiladi. Kirish 
operatsiyasi tashqi manbadan ma'lumotlarni oladi va ma'lumotlarning to'g'ri tashkil 
etilishini ta'minlab, ularni tuzilgan jadvalga moslashtiradi. Chiqarish operatsiyasi 
tuzilgan jadvaldan ma'lumotlarni oladi va kerakli formatda tegishli tashqi manzilga 
yozadi. 
I/U tuzilgan jadvallardan foydalangan holda dasturlar tashqi manbalardan 
olingan ma'lumotlarni tuzilgan va tashkiliy tarzda samarali boshqarishi va 

---

Muallif: Shaybonov Muhsinbek 
17/05/2023 02:49:02 
boshqarishi mumkin. Jadvallar tashqi ob'ektlar bilan kiritish va chiqarish 
operatsiyalarini osonlashtiradigan ma'lumotlarning tizimli ko'rinishini ta'minlaydi.