Raqobat bozor subʼektlari iqtisodiy manfaatlarining toʻqnashuvidan iborat

---

Raqobat

Raqobat — bozor subʼektlari iqtisodiy

manfaatlarining toʻqnashuvidan iborat

boʻlib, ular oʻrtasidagi yuqori foyda va

koʻproq naflilikka ega boʻlish uchun

kurashni anglatadi.

Raqobat — mustaqil tovar ishlab

chiqaruvchi (korxona)lar oʻrtasida

tovarlarni qulay sharoitda ishlab

chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan

narxda sotish, umuman iqtisodiyotda oʻz

---

olishga qaratiladi, yaʼni haridor har bir

sarflangan pul birligi evaziga koʻproq

naflilikka ega boʻlishga harakat qiladi,

arzon va sifatli tovarni tezroq sotib olish

uchun kurashadi. R.da ishlab

chiqaruvchilar oʻrtasida sarflangan

harajatlarga koʻproq foyda olish, shu

foyda orqasidan quvish natijasida

tovarlarni sotish doiralari, yaʼni qulay

bozorlar, arzon xom ashyo, energiya va

arzon ishchi kuchi manbalari uchun

kurash boradi. R. asosida ishlab

chiqaruvchilarning mulk egasi sifatida

alohidalashuvi va mustaqil boʻlishi,

manfaatlar toʻqnashuvi yotadi. Chunki

har bir mulk egasining oʻz manfaati

---

boʻlib, ular shu manfaatga erishish uchun

intiladi. Mulk egasining tovar ishlab

chiqarish va boshqa barcha sohalardagi

faoliyati shu manfaatga boʻysundirilgan

boʻladi. R. mavjud boʻlishining yana bir

sharti — bu tovarpul munosabatlarining ,

maʼlum darajada rivojlangan bozor

tizimining boʻlishidir. Shu sababli R.ning

asosiy sohasi bozor hisoblanadi.

Yangi texnologiya joriy qilish, talabga

javoban tovar turlarini tez oʻzlashtirish,

malakali ishchi kuchiga ega boʻlish va

zamonaviy marketing xizmatidan

foydalanish kabilar R. kurashidan gʻolib

chiqish shartiga aylanadi. Monopoliya

---

R.ga zid, chunki u tovar ishlab

chiqaruvchiga tanho hukmronlikni

taʼminlab, oʻzaro bellashuv uchun sharoit

qoldirmaydi. R. kurash yoʻlini tanlash

jihatdan ham halol va gʻirrom R.ga

boʻlinadi. Halol R. bozordagi kurashda

qabul qilingan, hammaga maqbul usullar

bilan olib boriladi, bozor qoidalariga

asoslanadi. Firrom R.da taqiqlangan va

qoralangan usullar, yaʼni qalloblik,

koʻzboʻyamachilik, soʻzida turmaslik,

aldash, iqtisodiy josuslik, qoʻporovchilik

va hatto jismoniy zoʻravonlik kabi

jinoyatkorona usullar qoʻllaniladi. Bozor

iqtisodiyoti aslida faqat halol R.ni tan

oladi. R. iqtisodiyotni sogʻlomlashtirib

---

turadi. R.dan jamiyat manfaatlari yoʻlida

foydalanish va uni nazorat qilishda davlat

tomonidan qabul qilinadigan

monopoliyaga qarshi qonunlar muhim

ahamiyatga ega.

R. olib borish usuliga koʻra, narx bilan R.

va narxsiz R.ga boʻlinadi. Narx bilan

raqobatlashuv tovarlar yoki xizmatlarni

raqiblarga Karaganda foydani

vaqtinchalik kamaytirish hisobiga arzon

narxda sotishni bildiradi (narxdan

tashlamalar, ulgurji haridorlarga

imtiyozlar va boshqalar), Narxsiz R.ga

haridorlarni egallash va saqlab turishning

narxlarni arzonlashtirish bilan bogʻliq

---

boʻlmagan har qanday qonuniy usullari

kiradi (sifatini oshirish, xizmat muddatini

uzaytirish, ekologik tozalik, xavfsizlik va

boshqalar) Oʻz miqyosiga koʻra, R. eng

avvalo 2 turga — tarmoq ichidagi va

tarmoqlararo R.ga boʻlinadi. Iqgisodiy

adabiyotlarda tarmoq ichidagi R.ning 4 ta

shakli alohida ajralib koʻrsatiladi. Bular

erkin R., monopolistax R., monopoliya va

oligopoliyatrR.ning amal qilishi uchun

muayyan shartsharoitlar mavjud boʻlishi

shart. Bu shartsharoitlar faqat bozor

munosabatlari qaror topgan muhitda

boʻlishi mumkin. Iqtisodiyotda

monopollashuv tamoyillarining kuchayib

borishi bilan R. cheklanadi. Raqobatchilik

---

muhitini vujudga keltirish uchun davlat

monopoliyalarga qarshi siyosat olib

boradi, iqtisodiyotni monopoliyadan

chiqarish boʻyicha chora-tadbirlar koʻradi,

monopoliyaga qarshi qonunchiliknn

amalga oshiradi.

Davlatning R.ga nisbatan siyosati uning

maʼrifatli, madaniy koʻrinishlari va

qoidalarini taʼminlashga yoʻnaltiriladi.

Bunday siyosat ishlab chiqarishni

takomillashtirish, mahsulotlarni samarali

taqsimlashga, texnika va iktisodiy

taraqqiyotga yordam beradi,

isteʼmolchilarning manfaatlarini ximoya

qilishga xizmat qiladi.

---

Oʻzbekistonda bozor iqtisodiyotiga oʻtish

davrida xukumat tomonidan iktisodiyotda

R. muhitini yaratish masalasiga alohida

eʼtibor berildi. Jahondagi barcha

rivojlangan davlatlarda boʻlgani kabi

Oʻzbekistonda ham R. boʻyicha davlat

siyosati amalga oshiriladi. Shu

maqsadda 1996 yil 15 martda Moliya

vazirligi huzurida Monopoliyadan

chiqarish va raqobatni rivojlantirish

qoʻmitasi tashkil etildi. Keyinchalik, u

mustaqil davlat qoʻmitasiga aylantirildi.

Oʻzbekistonda R.chilik muhitini vujudga

keltirishda narx bilan raqobatlashuv usuli

tanlandi va narxlar erkin qoʻyib yuborildi.

---

"Monopolistik faoliyatni cheklash

toʻgʻrisida"gi (1992 yil 3 avg .) konunga

koʻra, narxlarni monopollashtirish,

bozorda ataylab taqchillik yaratish, R.ning

gʻirrom usullarini qoʻllash man etiladi.

"Isteʼmolchilarning huquqdarini himoya

qilish toʻgʻrisida"gi (1996 yil 26 apr.)

qonuniga asosan, gʻirrom R.ga yoʻl

qoʻymaydigan mexanizmni yaratishga

ham alohida eʼtibor berilgan. "Tovar

bozorlarida monopolistik faoliyatni

cheklash va raqobat toʻgʻrisida" (1996 yil

27 dek.) qonunida ham sogʻlom R.

muhitining huquqiy shartsharoitlari

taʼminlab berilgan.

---

Ahmadjon Oʻlmasov.

[1]

Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning

quyidagi asosiy vazifalarini ajratib

koʻrsatish mumkin:

1. tartibga solish vazifasi;

2. resurslarni joylashtirish vazifasi;

3. innovatsion vazifa;

4. moslashtirish vazifasi;

5. taqsimlash vazifasi;

. nazorat qilish vazifasi.

Raqobatning tartibga solish vazifasi

ishlab chiqarishni 

talab

 (isteʼmol)ga

muvofiqlashtirish maqsadida taklifga

---

taʼsir oʻtkazishdan iborat. Aynan shu

vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning

talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va

hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy

ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi,

yaʼni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida

tartibga solinadi.

Raqobatning resurslarni joylashtirish

vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular

eng koʻp samara beradigan korxona,

hudud va mintaqalarga oqilona

joylashtirish imkonini beradi.

Raqobatning innovatsion vazifasi fan-

texnika taraqqiyoti yutuqlariga

asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti

---

subʼektlarining rivojlanishini taqozo

etuvchi turli koʻrinishdagi yangiliklarning

joriy etilishini anglatadi. Raqobatning

moslashtirish vazifasi korxona

(firma)larning ichki va tashqi muhit

sharoitlariga ratsional tarzda

moslashishiga yoʻnaltirilgan boʻlib,

ularning shunchaki oʻzini-oʻzi saqlab,

iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan

xoʻjalik faoliyati sohalarining

ekspansiyasi (kengayishi)ga oʻtishini

bildiradi. Raqobatning taqsimlash

vazifasi ishlab chiqarilgan neʼmatlar yalpi

hajmi (yalpi ichki mahsulot)ning

isteʼmolchilar oʻrtasida taqsimlanishiga

bevosita va bilvosita taʼsir oʻtkazadi.

---

Nihoyat, raqobatning nazorat qilish

vazifasi bozordagi baʼzi ishtirokchilarning

boshqa bir ishtirokchilar ustidan

monopolistik

 hukmronlik oʻrnatishiga yoʻl

qoʻymaslikka yoʻnaltiriladi. Raqobat

kurashining mazmuni toʻgʻrisida toʻlaroq

tushunchaga ega boʻlish uchun uning

asosiy shakllari va belgilarini koʻrib

chiqish zarur. Iqtisodiy adabiyotlarda bir

tarmoq ichidagi raqobatning toʻrtta shakli

alohida ajratilib koʻrsatiladi. Bular 

erkin

raqobat

, 

monopolistik raqobat

,

monopoliya va oligopoliyadir.

Manbalar

---

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-