Raqobat nazariyasining evolutsiyalari

Monopoliya yunon tilidan olingan bo’lib, mono - «tanho» va poleo - «sotaman» degan ma’noni bildirib, yakka hokimlik yoki hukmronlikni anglatadi, ya’ni monopoliyada tarmoq bitta firmadan iborat bo’lishi sababli, u mavjud mahsulot (xizmat) ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va yakka hukmronlik shakllanadi.
Monopoliya sharoitida firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga oshiradi. Buning sababi oddiy. U mahsulot (xizmat) ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va demak, taklifning umumiy hajmi ustidan nazorat qiladi.
Monopoliyaning mavjud bo’lish tarmoqqa kirish uchun to’siqlarning mavjud bo’lishiga sabab bo’ladi. Iqtisodiy, texnik, huquqiy yoki boshqa to’siqlar yangi raqobatchilarning tarmoqqa kirishiga yo’l qo’ymaydi. Tarmoqqa kirish uchun to’siqlar har xil ko’rinishlarni oladi. Bularning asosiylari quyidagilar:

1. 
   Ishlab chiqarish miqyosi keltirib chiqaradigan to’siqlar, shu jumladan, moliyaviy to’siqlar ko’p holatlarda shunchalik katta bo’ladiki bu tarmoqqa kirishni taqiqlash bilan barobar. Masalan, yirik ishlab chiqaruvchi hisoblangan avtomobil sanoatiga kirish, yangi texnologiyaga asoslangan zarur uskunalarni sotib olishga juda katta pul-kapitali talab qiladi.
   
2. 
   Tabiiy monopoliyalar vujudga keltiradigan to’siqlar. Buning mazmuni
   

shundan iboratki, bir qancha tarmoqlarda raqobat mavjud bo’lmaydi, uni amalga oshirish mumkin emas. Ijtimoiy foydalanishdagi bunday tarmoq korxonalari tabiiy monopoliyalar deyiladi. Tabiiy monopoliyalarga elektr, gaz, suv ta’minoti va aloqa korxonalari misol bo’la oladi. Davlat bunday monopoliyalar faoliyatini tartibga solishda o’z huquqini saqlab qoladi. Agar tarmoqlar davlat mulkchiligiga asoslangan bo’lsa, bunday ijtimoiy foydalanishdagi korxonalar tartibga solinadigan yoki davlat tomonidan tuzilgan monopoliyalar deyiladi.
v) Patent va litsenziyalar kabi qonuniy to’siqlar. Davlat patent va litsenziyalar berib tarmoqqa kirish uchun qonuniy to’siqlar ham yaratadi. Patentlar tadqiqotchiga mahsulotini to’liq nazorat qilish huquqini beradi. Tarmoqqa kirish yoki faoliyat turi bilan shug’ullanish davlat tomonidan litsenziya berish yo’li bilan cheklanishi mumkin. Masalan, davlat miqyosida radio va televizion eshittirishlarga tegishli vazirlik (mahkama) litsenziya beradi.
g) xom ashyoning muhim turlariga, xususiy mulkchilik monopoliyalar tomonidan potensial raqobatchilar uchun samarali to’siq yaratish vositasi sifatida foydalanishi mumkin.
d) G’irrom raqobat. Firmalar o’z raqiblarining tarmoqqa kirib kelishini tajovuzkorona va shafqatsiz bartaraf qilishi mumkin. Bank va resurslarni yetkazib beruvchilarni material va kredit berishdan voz kechirish, yetakchi mutaxassislarni og’dirib olish, bahoni keskin tushirish g’irrom raqobatning oddiy usullaridir.
Monopolistik raqobat erkin raqobat va oligopoliya o’rtasida joylashishi sababli, ularning belgilarini ifoda etadi. Monopolistik faoliyat deganda, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning, davlat boshqaruv organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining monopoliyaga qarshi kurash haqidagi qonun hujjatlariga xilof bo’lgan, raqobatchi yo’l qo’ymaslikka, uni cheklash yoki bartaraf etishga qaratilgan harakatlari yoki harakatsizligidir¹.
«Monopolistik faoliyat tadbirkorlikka salbiy ta’sir ko’rsatadigan omillardan biri bo’lib, iste’molchiga, odamlarning manfaatlariga zarar yetkazadi»² deb ta’kidlagan edi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov.