Тopshirdi: Qabul qildi: Urganch-2022

Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha)
fakulteti 2103-IQ-S-guruh talabasi Ortiqov Izzatning marketing fanidan

MUSTAQIL ISHI

Mavzu: Raqobatli xarakatlarni boshqarish


Тopshirdi: ____________________

Qabul qildi: ____________________


Urganch-2022


REJA:

1. 
   Raqobat tushunchasi va mohiyati
   
2. 
   Raqobat turlari va shakllari
   
3. 
   Raqobat ustunliklari strategiyasi
   

Raqobat bozor iqtisodiyotining g‘oyat muhim xususiyati. U amal qilishi uchun ma’lum shart-sharoit muhayyo bo‘lishi talab qilinadi. Raqobat faqat bozor iqtisodiyoti muhitida boiishi mumkin, chunki undagina u zarurat boiadi, shushingdek, unga yol ham ochiladi. Shunday ekan bozor mu nosab all arming yuzaga kelishi ayni bir vaqtda raqobatchilikning shakllanishini bildiradi. Bozor iqtisodiyotining shakl- Janishidagi klassik yol G‘arb mamlakatlarida bo‘lib, u yerda raqobat- chilik muhiti uzoq yillar mobaynida, davlatning ishtirokisiz, o‘z-o'zidan, ya’ni stixiyali yuz bergan. Shu yo^lsinda erkin raqobat paydo bo‘lgan. Iqlisodiyotda monopollashuv tendensiyalari paydo boiish munosabati bikin erkin raqobat chcklanadi, shu sababdan sog'lom raqobatchilik mtiliilmi yaratishda davlat ham qatnashadi. В uni davlatning antimonopol siyosatida ko'rish mumkin. Bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratishga cmas, balki uni saqlab qolishga. kezi kclganda qaytadan tiklashga. raqobatning madaniy]ashgan usullarini qaror toptirishga qaratiladi. Davlatning xususiy monopoliyalarni jilovlashga qaratilgan tadbiri 1890-yilda AQShda qabul qilingan ‘'Sherman qonuni” boiib, u tarixda antitrest qonuni deb nom olgan. Keyinchalik bu qonun bir necha marta monopoliyalarga qo'yilgan talablarni jiddiylashtirish uchun qayta ko‘rib chiqilgan. Monopoliyalarga qarshi qonunchilik va uni amalga oshirish uchun zarur boigan ma'muriy choralar boshqa mamlakatlarda ham ular sharoitlari taqozo etgan shakllarda amal qiladi.
Antimonopol qonunchilik asosan quyidagi uch yo‘nalish bo^‘yicha shakllanadi.
Ishlab chiqarish tizimi (tarkibi)ni boshqaruvchi qonunlar yoki ular moddalarini aniq belgilash. Ularga ko'ra odatda hech bir korporatsiya u yoki bu turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortiglni nazorat qilishga haqqi bolmaydi.
Ancha yirik korporatsiyalarning ishtirokchilari boshqa korporat- Myalaining aksiyalarini ma’lum cheklangan miqdordan ortiqligiga ega bo’la olmasliklari kerak.
Narxlami talab va taklif muvozanati belgilangan darajadan yuqori yoki past tutib turishni, narx xususida kelishib olishni man qiluvchi antikartel qonunlami joriy etish.
Iqtisodiyotni tartibga soluvchi “ko‘zga ko‘rinmas qo’l" raqobatdir. Shunday ekan, har bir mamlakat iqtisodiyotining qay darajada rivojla­nishi shu davlatdagi raqobat muhitining amaldagi holati ga bog‘liq bo‘ladi. Binobarin, erkin bozor iqtisodiyotining negizini tashkil ctuvchi munosabatlardan bin - bu raqobat deyish mumkin.
Zero, raqobatni livojlantinnay va uni himoyalash mexanizmini yaratmay turib, iqtisodiyotni erkinlashtirish yoki iqtisodiy samarador- likka erishishni tasavvur qilish qiyin.
Raqobat - iqtisodiyotni harakatga keltiradigan kuch, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda uning roli beqiyosdir
Raqobatga bugungi kunga qadar bir qancha ta’riflar berilgan bo^'lib, Adam Smit uni “ko‘zga ko‘rinmas qo’l” deb atagan edi. Raqobat iqti­sodiy faoliyat ishtirokchilarining o‘z ehtiyoj va manfaatlarini maksimal qondirish, yaxshi daromad olish, bozorda o^kz mavqeyini mustahkam- lash, imkoniyatlarini namoyon etish hamda imijga ega boMish uchun kurashdan iborat jarayondir.
Raqobat so‘zi lotincha “concurrere” so‘zidan olingan bo‘lib, to‘qnashuv, qarama-qarshi, musobaqalashnioq degan ma’noni bildiradi. Raqobat tovar oldi-sotdisi va eng yaxshi ishlab chiqarish uchun bozor tizimi qatnashchilari orasidagi o‘zaro kurash demakdir. Bozor raqobati tarixan 4 bosqichdan o‘tadi.
Birinchi bosqich - bu natural xo‘jalikdan bozor iqtisodiyotining dastlabki shakllariga o‘tish bo‘lib, bu davrda raqobat mayda tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida boradi.
Ikkinchi bosqich - bu kapitalistik erkin raqobat bosqichidir. Bu bosqich tovar xo^Ljaligining ommaviy tus olisln bilan, mayda tovar ishlab chiqarish o‘rniga yirik mashinalar tizimiga va yollangan mchnatga tayangan tovar ishlab chiqarishning kelishi bilan xarakterlanadi.
Uchinchi bosqich - bu monopol raqobat bosqichi bo'lib, u yakкa hokimlikka intiluvchi yirik korxonalarning kurashidir. Raqobat iqtisod- ning monopollashgan va monopollashmagan sohalarida alohida boradi, ammo bu sohalar o‘rtasida ham kurash ketadi.
To‘rtinchi bosqich - yangicha erkin raqobat bosqichi bo‘lib, u ara- lash iqtisodiyotga xosdir. Bu bosqichda raqobatchilar g‘oyat ko‘pchilik boiib, ular yirik korporatsiyalar, ortacha, inayda va o‘ta mayda kor- xonalardan iboral boiadi.
Raqobat bozor iqtisodiyotining g‘oyat muhim xususiyati. U amal qilishi uchun inalum shart-sharoit muhayyo boiishi talab qilinadi. Raqobat faqat bozor iqtisodiyoti muhitida boiishi mumkin, chunki undagina u zarurat boiadi, shuningdek, unga yol ham ochiladi. Shunday ckan, bozor munosabatiarining yuzaga kelishi ayni bir vaqtda raqobatchiJikning shakllanishini bildiradi.
Bozor iqtisodiyoti raqobat sharoitidagina eng yaxshi faoliyat ko‘rsatadi. Raqobat - bu bozor iqtisodiyoti ishtirokchilarining o‘z manfaatlarini yuzaga chiqarish uchun bir-biri bilan kurashi, ularning ozaro bcllashuvidir.
Odamlami bir biri bilan kurashi emas, balki, manfaatlar to qnashgan joyda vujudga kelgan kurashishi raqobat deyiladi. Raqobat - bozorning asosiy sharti va qonunidir. Raqobat siyosatining oJiy maqsadi - resurslarni yanada samarali taqsimlashga erishish uchun samarali raqobat jarayonini qo"llab-quvvatlash va raglxitlantirishdir. Raqobatning iqtisodiy mazmunini tushunib olish unga turli tomondan yondoshishini talab qiladi. Mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar (korxonalar) o‘rtasidagi raqobat tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda o’z mavqeyini mustahkamlash uchun kurashdan iborat. Bunda ular kerakli ishlab chiqarish vositalari, xomashyo va materiallar sotib olish, ishchi kuchini yol lash uchun ham kurashadi. Ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobal oxir-oqibatda iste’molchilar uchun kurashdir. Resurslarni yetkazib beruvchilar o‘zlarining iqtisodiy rcsurslarini (kapital, yer-suv, ishchi kuchi) yuqori baholarda sotish uchun raqobat qiladilar, Ishlab chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib bcruvchilar o‘rtasidagi raqobat bozor munosaballari rivojlangan, iqlisodiyot toiiq erkin lashgan sharoitda yorqin namoyon bo’ladi.
Raqobat isle'molchilar o‘rtasida ham yuz beradi; ular tovarlarni qulay va arzon baholarda sotib olishga harakat qiladilar, ya’ni xaridor har bir sarflangan pul birligi cvaziga ko‘proq naflilikka ega bolishga harakiil qiladi. Arzon va sifatli tovami tezroq sotib olish uchun kiirn.shadi.
Shunday qilib, raqobat ko‘p qirrali iqtisodiy hodisa boiib, u bozorning lnirclia subycktlari o‘rtasidagi murakkab munosabatlami ifodalaydi.
Biroq raqobat kurashining keskinlashuvi natijasida ishlab chiqarish xarajatlarining past bo‘lishiga erishgan korxonalar o‘z yashovchanligini saqlab qolib, ishlab chiqarish xarajatlari yuqori boMgan korxonalar inqirozga uchray boshladi. Raqobat esa kichik korxonalardan yirik korxonalar o‘sib chiqishini ta’minlaydi. Raqobat kurashida yengib chiqish uchun hamfikr bo‘lib, texnik yangiliklar ustida yakdillik bilan ishlagan kam sonli tadbirkorlar jamoasining keyinchalik moliyaviy jihat­dan ulkan muvaffaqiyatlarga erishgan yirik firmalarga aylanib ketgan- ligiga ko^kplab misollar keltirish mumkin. Bugungi kunda butun dunyoga mashhur «Xonda», «Ford», «Microsoft» firmalari bunga yaqqol misoldir. Raqobatning asosiy sohasi bozor, chunki unda erkin iqtisodiy subyektlaming alohidalashgan manfaatlari to‘qnashadi.
Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur. 0‘z miqyosiga ko‘ra raqobat, eng avvalo, ikki turga-tarmoq ichidagi raqobatga va tarmoqlararo raqobatga bo'linadi. Raqobat orqali iqtiso- diyotda tabaqalashuv yuzaga keladi, ya'ni raqobatda yutib chiqqanlar iqtisodiy jihatdan baquvvat bo‘lib ketsalar, yutqazganlar esa iqtisodiy jihatdan inqiroz holatiga tushib qoladilar, ko‘pincha, yirik korxonalar tarkibiga qo^lshilib ketadilar yoki urnuman yo‘q boiib ketadilar.
Raqobatning ham ijobiy, ham salbiy jihatlari mavjud. Raqobatning ijobiy tomonlari u resurslami samarali taqsimlanishiga va tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishiga olib keladi. Shuningdek, raqobatda iste’mol­chilar talabi asosiy o’yin tutganligi sababli resurslarning iste’molchilar talabi yuqori bo’lgan ishlab chiqarish tarmoqlariga yo‘naltirish zarur.
Raqobat tadbirkorlarni yangi texnologiyalami jalb etishga undagan- ligi sababli ilmiy-texnikaviy rivojlanishga turtki bo‘ladi. Bundan tash­qari, raqobatning eng muhim xususiyatlaridan biri shundaki, bunda eng asosiy e’tibor tadbirkorlaming shaxsiy mustaqilligiga qaratiladi. Faqat raqobatgina iqtisodiy faoliyatni ma’muriy boshqarishsiz ham inuvofiq- lashtirishi mumkin va bu tadbirkorlarga manfaatlarini to’laroq qondirishga imkoniyat yaratib beradi.
Raqobatning salbiy tomonlari sifatida shuni aytish mumkinki, raqo­bat bozorda muvozanatni yuzaga kcltirishi yoki o‘zi uni buzib qo‘yishi mumkin. Chunki talab va taklifning o‘zgarishiga qarab narxlarning to‘x- tovsiz o‘zgarib turishi bozordagi subyektlaming mavqelarini bir maromda saqlab turishlariga imkon bermaydi.
Raqobatchilar tahlili quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:
bozorning tuzilishi va tavsiflanishini aniqlash;
tayanch raqobatchilar xaraktcristikasini tasvirlash va aniqlash;
tayanch raqobatchilarni baholash;
raqobatchilar xarakterini oldindan ko‘ra bilish;
potensial raqobatchilarni aniqlash
Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‘rtta shakli alohida ajratilib ko‘rsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat, monopoliya va oligopoliyadir.
Erkin raqobat ikki darajada namoyon boiadi: tarmoq ichida, ya’ni bir xil tovarlar ishlab chiqaruvchi korxonalar o‘rtasidagi raqobat va tarmoqlararo, ya’ni turli tannoqlardagi korxonalar o‘rtasidagi raqobat. larmoqlar ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega boiish, qo‘shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o^lrtasida boradi. Har bir tarmoqda texnika bilan ta'minlanish darajasi va mehnat unumdorligi darajasi turlicha boigan korxonalar borligi sababli shu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlarning individual (alohida) qiymati bir xil bolmaydi.
Tarmoq ichidagi raqobat tovarlarning ijtimoiy qiymatini, boshqacha aytganda, bozor qiymatini aniqlaydi va bclgilaydi. Bu qiymat, odatda, o‘rtacha sharoitda ishlab chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining anchagina qismini tashkil etadigan tovarlarning qiymatiga mos keladi.
Tarmoqlar ichidagi raqobat natijasida texnikaviy darajasi va mehnat unumdorligi yuqori boigan korxonalar qo‘shimcha foyda oladilar va aksincha, texnika jihatdan nochor korxonalar esa, o‘zlarida ishlab chiqa­rilgan tovar qiymatining bir qismini yo‘qotadilar va zarar ko‘radilar.
Erkin raqobatli bozorda alohida korxonalar mahsulot narxi ustidan sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi. Chunki, har bir korxonada umumiy ishlab chiqarish hajmi uncha katta bo*lmaydi. Shu sababli alohida korxonada ishlab chiqarishning ko‘payishi yoki kamayishi umumiy taklifga, demak mahsulot bahosiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi.
Erkin raqobat sharoitida yangi korxonalar tarmoqqa erkin kirishi, tarmoqda mavjud bo'lgan korxonalar esa uni erkin tashlab chiqishi mumkin. Xususan yangi korxonalaming paydo bo‘lishi va ulaming raqobath bozorda mahsulotlarini sotishga huquqiy, texnologik, moliya­viy va boshqa jiddiy iqtisodiy to'siqlar bo‘lmaydi.
Monopoliya yunon tilidan olingan bo‘lib, mono - ‘Tanho^” va “polco”

• 
  “sotaman” degan ma’noni bildirib, yakka hokimlik yoki hukmronlikni anglatadi, ya’ni monopoliyada tarmoq bitta firmadan iborat boMishi sababli, u mavjud mahsulot (xizmat) ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va yakka hukmronlik shakllanadi.
  

Monopoliya sharoitida firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga oshiradi. Buning sababi oddiy. U mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va demak, taklifning umumiy hajmi ustidan nazorat qiladi.

Xulosa
Raqobat strategiyasi - bu bozor ishtirokchilari (tadbirkorlar) uchun raqiblar bilan o'zaro aloqalar ssenariysini belgilaydigan ustuvor yo'nalishlar to'plamidir. Ushbu kontseptsiya bozorda etakchi mavqega ega bo'lishga qaratilgan muhim belgilangan maqsadlar va foydalaniladigan resurslarni aks ettiradi.