Rasulova iroda dilshod qizi

1-jadval
Angliya Markaziy banki aktivlarining tarkibi
(2023-yil boshi ma’lumotlari asosida)¹⁶

Aktivlar tarkibi	Aktivning jami aktivlardagi ulushi, %
Berilgan kreditlar	97,2
Sotib olingan qimmatli qog‘ozlar	2,5
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar	0,3
Aktivlar -jami	100,0

1-jadval ma’lumotlaridan kо‘rinadiki, Angliya Markaziy banki aktivlarining mutlaq asosiy qismini, ya’ni 97 foizdan ortiq qismini tijorat banklariga va Angliya Hukumatiga berilgan kreditlar egallaydi. Angliya Markaziy banki majburiy zaxira siyosatidan pul-kredit siyosatining instrumenti sifatida foydalanmaydi.

Angliya Markaziy banki 1997-yilgacha nazorat funksiyasiga ega edi, ya’ni tijorat banklari faoliyatini nazorat qilar edi. Ammo 1997-yilda tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish vakolati “Moliyaviy tartibga solish va nazorat” boshqarmasiga berildi.
* Angliya tijorat banklarining Markaziy bankda ochilgan “Vostro” vakillik
hisobraqamlaridagi pul mablag‘lari;
* tijorat banklarining Angliya Markaziy bankidagi muddatli depozit hisobraqamlaridagi pullar;
* Angliya Hukumatining Markaziy bankda ochilgan joriy hisobraqamidagi pullar;
* Angliya Hukumatining Markaziy bankdagi muddatli depozit hisobraqamidagi pullar.
2-jadval
Angliya Markaziy banki passivlarining tarkibi
(2022-yil boshi ma’lumotlari asosida)¹⁷

Passivlar tarkibi	Passivning jami passivlardagi ulushi, %
Depozitlar	91,2
Muomalaga chiqarilgan naqd pullar	7,6
Obligatsiyalar	0,5
Boshqa majburiyatlar	0,1
Kapital	0,5
Passivlar -jami	100,0

Jadval ma’lumotlaridan kо‘rinadiki, Angliya Markaziy banki passivlarining mutlaq asosiy qismini, ya’ni 91 foizdan ortiq qismini tijorat banklari va Angliya Hukumatining depozitlari tashkil etadi. Ushbu depozitlarga quyidagilar kiradi:

2-jadval ma’lumotlaridan kо‘rinadiki, Angliya Markaziy banki passivlarining hajmida salmog‘iga kо‘ra ikkinchi о‘rinni muomalaga chiqarilgan naqd pullar egalalydi. Bu esa, naqd funt sterlingni naqat Angliya ichkarisida, balki xoriijy mamlakatlarda ham ishlatilishi bilan izohlanadi.
AQShda monetar siyosatni Federal zaxira tizimi (FZT) amalga oshiradi. AQSH FZT monetar siyosatni amalga oshirishda qayta moliyalashtirish siyosati, ochiq bozor siyosati, valyuta siyosati va depozit siyosatidan faol tarzda foydalanadi. Majburiy zaxira siyosati FZT uchun monetar siyosat instrumenti hisoblanmaydi.
FZTning kreditlari tijorat banklarining likvidliligini ta’minlashda muhim о‘rin tutadi. FZT tijorat banklariga bir vaqtning о‘zida bir necha turdagi markazlashgan kreditlarni taklif etadi. Xususan, diskontli kreditlar, lombard kreditlari, overdraft va overnayt kreditlari keng qо‘llaniladi. AQSH Hukumati qimmatli qog‘ozlari emissiya hajmining katta ekanligi FZTga ochiq bozor siyosatidan monetar siyosatning asosiy instrumenti sifatida foydalanish imkonini beradi.
AQSH FZT monetar siyosat instrumentlaridan makroiqtisodiy о‘sish sur’atlariga ta’sir etish maqsadida aktiv foydalanib kelmoqda. Masalan, 2001-yilda AQSH iqtisodiyotida retsessiya belgilarining paydo bо‘la boshlaganligi FZTni “arzon pullar” siyosatini qо‘llashga majbur qildi va natijada 2001-2004-yillarda pul massasining oshishini rag‘batlantiruvchi ekspansionistik monetar siyosat olib borildi. Ushbu siyosatning natijasi о‘laroq, AQSH hukumatiga tegishli pul mablag‘lari bо‘yicha belgilangan stavka 2001-yildagi 6,5 foizdan 2004-yil dekabr oyiga kelib, 1,75 foizga tushdi¹⁸.
AQSH dollari kursining nobarqarorligi Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya va Xitoy kabi mamlakatlarni ham tashvishga solmoqda. Chunki, ularning xalqaro valyuta zaxiralarining asosiy qismi AQSH dollarida shakllangan. Shu sababli, 1999-yil yanvarda Yaponiya va Germaniya Moliya vazirlari AQShga dollar, еvro va iyenning kurslarini о‘zaro bir-biriga bog‘lashni taklif qildilar. Ammo AQSH Federal zaxira tizimining о‘sha vaqtdagi rahbari A.Grinspen va Moliya vaziri R.Rubin ushbu taklifni qat’iyan rad etdilar. Ularning fikriga kо‘ra, mazkur uch еtakchi valyuta kurslarini о‘zaro bir-biriga bog‘lashni joriy etish AQSH Federal zaxira tizimining ishsizlik va inflyatsiyaga qarshi kurashishga qaratilgan pul-kredit siyosatining mustaqilligiga putur еtkazadi¹⁹.
AQShda 1913-yil 23-dekabrda qabul qilingan “Federal zaxira tizimi
tо‘g‘risida”gi qonunga muvofiq, Federal zaxira tizimi (FZT) monetar siyosatni ishlab chiqadi va amalga oshiradi. AQSH FZTning oliy Boshqaruv organi bо‘lib, Boshqaruvchilar kengashi hisoblanadi. Aynan, Boshqaruvchilar kengashi monetar siyosatning asosiy, tayanch masalalari bо‘yicha qarorlar qabul qiladi. Jumladan, Kengash, hisob stavkasini о‘rnatadi va о‘zgartiradi, tijorat banklariga nisbatan majburiy zaxira talabnomalarini belgilaydi, trattalarni qayta hisobga olish kontingentini aniqlaydi.
FZTning yana bir boshqaruv organi bо‘lib, ochiq bozordagi operatsiyalar bо‘yicha Federal qо‘mita bо‘lib, u federal zaxira banklar savdo qiladigan davlat qimmatli qog‘ozlarini sotib olish va sotish strategiyalarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. AQSH FZTning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligining ta’minlanganligi monetar siyosatning samaradorligini ta’minlashda muhim о‘rin tutadi.
AQSH FZT inflyatsion targetlashni qо‘llamaydi, balki pul massasining о‘sish sur’atlarini nazorat qiladi. AQSH Kongressi 1978-yilda FZTga pul massasining о‘sish sur’atlarini nazorat qilish majburiyatini yukladi. Unga kо‘ra, mamlakatda baholar barqarorligiga erishish maqsadida har yili kelgusi yil uchun pul massasining о‘sish sur’ati FZT tomonidan e’lon qilinadi.
2019-yil sentabr oyida Federal rezerv zaxiradan tashqari majburiyatlarning keskin oshgan davrlarida ham zaxiralar taklifi еtarli bo’lishini ta’minlash va pul bozoriga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan bosimlar xavfini yumshatish maqsadida muddatli va bir kecha- kunduzda qayta sotib olish shartnomalaridan (repo) foydalandi. Federal rezerv bir kecha- kunduzda repolarni taklif qilishni davom ettirdi va 2020-yilning marti atrofida COVID bilan bog’liq stress sharoitini muddatli va bir kecha- kunduz repolar zaxiralar ta’minoti еtarli darajada qolishini ta’minlashda va qisqa muddatli AQSH dollarini moliyalashtirish bozorlarining uzluksiz ishlashini qo’llab- quvvatlash muhim rol o’ynaydi. 2020-yil 15-martda karantin e’lon qilingandan so’ng, 2020-yil 26-martdan boshlab majburiy zahiralar ko’rsatkichlarini nol foizga tushurdi. Bu harakat barcha depozitar institutlar uchun majburiy zahira talabini bekor qildi. 2021-yil 28- iyulda e’lon qilingan. Qayta sotib olish kelishuvi bo’yicha bayonoti Federal rezerv ichki doimiy repo obyekti tashkil etilishini e’lon qildi. SRF doirasida Federal rezerv har kuni tegishli qimmatli qog’ozlarga nisbatan tunda repo operatsiyalarini amalga oshiradi. SRF pul-kredit siyasatini samarali amalga oshirish va bozorning uzluksiz ishlashini qo’llab- quvvatlash uchun pul bozorlarida bakstop vazifasini bajaradi. 2020-yil 26-martdan kuchga kirgan o’zgartirishga qadar, sof tranzaksiya hisobvaraqlari bo’yicha majburiy zahira me’yorlari depozitariy muassasadagi sof tranzaksiya hisobvaraqlari miqdoriga qarab farq qilar edi. “Zaxira talabidan ozod qilish summasi” deb nomlanuvchi sof tranzaksiya hisobvaraqlarining ma’lum bir qismi nol foizlik zahira majburiy koeffitsientiga bog’liq edi. Majburiy zahiradan ozod qilish summasidan yuqori va “past zaxira” deb nomlanuvchi belgilangan miqdorgacha bo’lgan sof tranzaksiya hisobi qoldig’iga 3 foizlik majburiy zaxira koeffitsienti qo’yildi.
Rossiya Federatsiyasi bank tizimining birinchi pog‘onasida Rossiya Markaziy banki turadi. Rossiya bank tizimining ikkinchi pog‘onasida tijorat banklari turadi. Rossiya Markaziy banki naqd rublni emissiya qiladi, pul-kredit siyosatini ishlab chiqadi, tijorat banklari faoliyatini nazorat qiladi va rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini boshqaradi. Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki (Rossiya Banki) vertikal boshqaruv tuzilmasi bilan yagona markazlashtirilgan tizimni tashkil qiladi. Rossiya Banki tizimiga markaziy apparat, hududiy idoralar, kassa hisob-kitob markazlari, joylardagi bo'limlar, ta'lim muassasalari va Rossiya Banki faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan boshqa korxonalar, muassasalar va tashkilotlar kiradi.
Rossiya Bankining hududiy muassasalari Rossiya Federatsiyasi (RF) tarkibidagi avtonom respublikalarning milliy banklari va Rossiya Federatsiyasining boshqa ta'sis sub'ektlarida (hududlar, viloyatlar, avtonom okruglar) asosiy hududiy idoralari hisoblanadi. Bugungi kunda Rossiya Federatsiyasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati monetaristik tamoyillarga asoslanadi, bunda Markaziy bank pul massasini qat'iy nazorat qilish, mamlakatdagi pul miqdorining barqaror, doimiy va uzoq muddatli o'sish sur'atlarini ta'minlash vazifasini yuklaydi. Rublning barqarorligini himoya qilish va ta'minlash Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi va "Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki (Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki) to'g'risida" Federal qonuniga muvofiq Rossiya Bankining asosiy funktsiyalaridan biridir. Rossiya banki narx barqarorligini saqlash, shu jumladan muvozanatli va barqaror iqtisodiy o'sish uchun sharoit yaratish orqali rublning barqarorligini ta'minlaydi. Narxlarning barqarorligi pul-kredit siyosatining asosiy maqsadi bo'lib, doimiy ravishda past inflyatsiyani anglatadi. Bu odamlarning yashashi va biznes yuritishi uchun qulay muhitning muhim elementidir.
Narxlarning barqarorligi sharoitida ish haqi, pensiya va boshqa daromadlar, shuningdek, aholi va korxonalarning milliy valyutadagi jamg‘armalari oldindan aytib bo‘lmaydigan qadrsizlanishdan himoyalangan.
Pul-kredit siyosatining asosiy prinsiplari:
*Inflyatsiya uchun doimiy davlat miqdoriy maqsadni belgilash;
*Pul-kredit siyosatining vositalari sifatida asosiy stavka va aloqani qo'llash;
*Makroiqtisodiy prognoz asosida pul-kredit siyosati bo'yicha qarorlar qabul qilish;
*Axborotning ochiqligi;
*2020-2023-yillarda makroiqtisodiy rivojlanish ssenariylari.
Global siyosiy vaziyat hali ham butun dunyo bo'ylab odamlar va korxonalar hayotiga ta'sir ko'rsatmoqda va uning davomiyligini oldindan aytish qiyin. Amalga oshirilayotgan o'zgarishlar ko'lamini, shuningdek, Rossiya iqtisodiyotining neft narxiga bog'liqligi sezilarli darajada kamayganini hisobga olgan holda, joriy yilda makroiqtisodiy rivojlanish ssenariylarini tahlil qilishda Rossiya banki siyosiy vaziyatning ta'siri haqida taxminlarga asoslandi. O'tgan yillarda bo'lgani kabi neft narxining mumkin bo'lgan traektoriyasi haqidagi taxminlardan emas, balki iqtisodiyot haqida. Ssenariylarda neft narxi boshqalar bilan birgalikda, shu jumladan ishlab chiqarish hajmi ham hisobga olinadigan omillardan biri bo'lib qolmoqda. Rossiya banki o'rta muddatli istiqbolda Rossiya iqtisodiyotini rivojlantirishning to'rtta ssenariysini taqdim etadi: bazaviy ssenariy, shuningdek, bazaviy ssenariy uchun mumkin bo'lgan xavflarni aks ettiruvchi uchta muqobil. Mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatga qarab, Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki arzon yoki qimmat pul siyosatini olib boradi. Arzon pul siyosati iqtisodiy tanazzul va yuqori ishsizlik holatiga xosdir. Uning maqsadi kredit pullarini arzonlashtirish, shu orqali umumiy xarajatlar, investitsiyalar, ishlab chiqarish va bandlikni oshirishdir. Arzon pul siyosatini amalga oshirish uchun Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki tijorat banklari uchun kreditlar bo'yicha chegirma stavkasini kamaytirishi yoki ochiq bozorda davlat qimmatli qog'ozlarini sotib olishi yoki majburiy zaxira stavkasini kamaytirishi mumkin, bu esa pul massasi multiplikatorini oshiradi. Qimmat pul siyosati yalpi xarajatlarni kamaytirish va pul massasini cheklash orqali inflyatsiyani pasaytirish maqsadida amalga oshiriladi.
U quyidagi tadbirlarni o'z ichiga oladi:
- foizlarning diskont stavkasini oshirish. Tijorat banklari Markaziy bankdan kamroq kredit olishni boshlaydilar, buning natijasida pul massasi qisqaradi;
- markaziy bank tomonidan davlat qimmatli qog'ozlarini sotish;
- majburiy zahiralar normasini oshirish. Bu tijorat banklarining ortiqcha zahiralarini kamaytiradi va pul massasi multiplikatorini kamaytiradi.
Pul-kredit siyosatining yuqoridagi barcha vositalari bilvosita (iqtisodiy) ta'sir qilish usullariga taalluqlidir. Pul-kredit tartibga solishning ushbu umumiy usullaridan tashqari, Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki kreditning muayyan turlarini tartibga solish uchun mo'ljallangan to'g'ridan-to'g'ri (ma'muriy) usullardan ham foydalanadi. Masalan, iste'mol ehtiyojlari uchun bank kreditlari hajmini bevosita cheklash. Pul-kredit siyosatining ijobiy va salbiy tomonlari bor. Kuchli tomonlarga tezlik va moslashuvchanlik kiradi, ular moliyaviy siyosatga nisbatan siyosiy bosimga kamroq bog'liq.
Xitoy Xalq Respublikasi 1949-yilda tashkil topdi va shu munosabat bilan mamlakatda ikki pog‘onali bank tizimi tashkil topdi. Birinchi pog‘onada Xitoy Xalq banki turadi va u 1948-yilda tashkil etilgan. Xitoy Xalq banki Markaziy bank hisoblanadi. U dastlab tijorat banklari funksiyalarini ham bajargan. Ushbu bank emission, depozit, hisob-kitob va kassa markazi vazifasini bajarar edi.
1949-yilda Xitoy bank tizimining ikkkinchi pog‘onasida qishloq xо‘jalik kredit kooperativlari turar edi. Chunki, Xitoy kommunistik davlat bо‘lganligi sababli 1949-yilda tijorat banklari tashkil etishga umuman ruxsat yо‘q edi. 1954-yilda Xitoy banki, Xitoy Xalq qurilish banki tashkil etildi, 1955-yilda Xitoy Qishloq xо‘jalik banki tashkil etildi. Ushbu banklar faoliyatining mazmuniga kо‘ra Xitoy Xalq bankining bо‘linmalari hisoblanar edi. Hozirgi davrda Xitoy bank tizimi 2 pog‘onali hisoblanadi. Xitoy bank tizimining birinchi pog‘onasida Xitoy Xalq banki, uchta siyosiy bank va davlat nazoratida bо‘lgan tо‘rtta yirik bank turadi.
Siyosiy banklar – Davlat taraqqiyot banki, Xitoy qishloq xо‘jaligini rivojlantirish banki, Xitoy eksport-import banki. Davlat nazoratidagi 4 ta yirik bank – Xitoy Savdo-sanoat banki, Xitoy banki, Xitoy Qishloq xо‘jaligi banki, Xitoy Xalq qurilish banki. Xitoy bank tizimining ikkinchi pog‘onasida aksiyadorlik-tijorat banklari va qishloq xо‘jalik kooperativ banklari kiradi.
Xitoy Xalq banki 1995-yil 18-martda qabul qilingan “Xitoy Xalq banki tо‘g‘risida”gi qonunga binoan haqiqiy markaziy bank maqomiga va vakolatiga ega bо‘ldi. YA’ni, Markaziy bank aholi va korxonalarga moliyaviy xizmatlar kо‘rsatmaydigan bо‘ldi, pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish vakolatiga ega bо‘ldi. Xitoy Xalq bankining 9 ta hududiy bо‘linmasi mavjud: Ular Shanxay, nankin, Tyanzin, Szin, Shenyan, Uxan, Guanchjou, Chendu va Sian viloyatlaridan joylashgan.
Xitoy Xalq banki faoliyatining asosiy yо‘nalishlari quyidagilardan iborat:
1. Xitoy Xalq banki milliy valyuta – yuanni emissiya qiladi va uning muomalasini tashkil qiladi.
2. Pul-kredit siyosatini ishlab chiqadi.
3. Davlat byudjetining kassa ijrosini amalga oshiradi.
4. Mamlakatdagi tijorat banklari va nobank kredit institutlari faoliyatini nazorat qiladi.
5. Mamlakatning oltin-valyuta zaxiralarini shakllantiradi va boshqaradi.
6. Tо‘lov tizimining holati uchun javob beradi.
Xitoy Xalq banki hozirgi davrda pul-kredit siyosatining quyidagi instrumentlaridan foydalanmoqda:
– majburiy zaxira siyosati;
– qayta moliyalash siyosati;
– ochiq bozor siyosati;
– valyuta siyosati.
Xitoyda tashqi savdoning yirik miqdorda ijobiy saldoga ega ekanligi tо‘lov balansinning holatiga ijobiy ta’sir etgani holda, milliy valyutaning nominal almashuv kursini kо‘tarilish xavfini yuzaga keltiradi. Bu esa, Xitoy Xalq bankini milliy valyutaning nominal almashuv kursini nazorat qilishga majbur qiladi. Yuanning nominal almashuv kursini past va barqaror darajada saqlab qolinganligi eksport hajmini oshishiga kuchli turtki bergan. Xitoyda pul massasining о‘sish sur’atining barqarorligini ta’minlanganligi va naqd pullarga bо‘lgan talabning yuqori emasligi Xitoy Xalq banki tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosatining ijobiy jihatlaridan biri hisoblanadi.