Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

4.2. Bilimlarga asoslangan raqamli iqtisodiyot 
Bilimlarga asoslangan raqamli iqtisodiyotni tushunish, uning tub mohiyatini 
o’rganishdan, ya’ni oxirgi mahsulotda (yoki ko’rsatiladigan hizmatda) aks etgan 
bilim yoki innovatsiyalarning mohiyatini tushunishdan boshlanadi. Zamonaviy 
nazariya asosida tushunilsa, innovatsiya bozorda amalga oshiriladigan, amaliyotda 
qo’llaniladigan yangi yoki mukammallashtirlgan texnologik jarayon natijasida 

---

159 
amalga oshadigan innovatsion faoliyatning yangi yoki mukammallashtirilgan 
mahsuloti sifatidagi oxirgi natijasi hisoblanadi. Turli xil ko’rsatgichlardan 
foydalangan holda, iqtisodiy nazariya turli ko’rinishlardagi ”innovatsiya” larning 
quyidagi tafsiflarini taqdim etadi. Bunda u innovatsiyalarning ishlatilishi va 
miqyosini, qanday ko’rinishda amalga oshirilishi, yangilik darajasi va qo’llanilish 
chegaralari bo’yicha tavsiflaydi. Masalan, qamrab olish miqyosi va foydalanilishi 
bo’yicha raqamli innovatsiyalarning quyidagi asosiy turlari bo’lishi mumkin: 

Raqamli iqtisodiy innovatsiyalar – yangi raqamli iqtisodiy mexanizmlar, 
bozor tashkilotlari, mahsulotni tarqatish va almashtirish usullari; 

Raqamli ishlab chiqarish-texnologik innovatsiyalar – ishlab chiqarishda 
yangi raqamli texnologiyalar yaratish va ulardan foydalanishga 
yo’naltirilgan; 

Raqamli ekologik innovatsiyalar – tashqi muhitning ifloslanishini 
kamaytiradigan, xavfli chiqindilarni tozalaydigan, chiqindilarni qayta 
ishlaydigan va shunga o’xshashlar; 

Tashkiliy-boshqaruv turidagi raqamli innovatsiyalar – ishlab chiqarish 
va noishlab chiqarish faoliyatida yanada samaraliroq tashkiliy-boshqaruv 
usullaridan foydalanish; 

Siyosiy innovatsiyalar – siyosat sohasida, siyosiy faoliyat turlarida, ichki 
va tashqi faoliyatda, halqaro munosabatlarda yangi g’oyalarni amalga 
oshirish; 

Huquqiy innovatsiyalar - yangi ijtimoiy-siyosiy huquqlar kiritish, yangi 
qonunlar ishlab chiqish, norma va normativlar yaratish va boshqalar; 

Ma’naviy muhitdagiraqamli innovatsiyalar – ma’naviy faoliyat bilan 
bog’liq yangi paradigmalar, gipotezalar, kontseptsiyalar yoki fanda yangi 
nazariyalar yaratish, ta’limda yangi usullardan foydalanish, yangi faoliyat 
turlarini topish, madaniyatda yangi san’at yo’nalishlari va stillarini 
yaratish. 

---

160 
Amalga oshirilish usuli bo’yicha quyidagi raqamli innovatsiyalar turlarini 
ajratib ko’rsatishimiz mumkin: 

Moddiy materialda aks ettirilgan raqamli innovatsiyalar (hard) – bularga 
misol sifatida raqamli yangi mahsulotlar, mashinalar, uskunalar va 
jihozlarni ko’rsatish mumkin; 

Moddiy materialda aks ettirilmagan raqamli innovatsiyalar (soft) – 
bularga misol sifatida yangi samarador ta’lim usullarini, kompyuter 
dasturlarini, tashkiliy va boshqaruv bo’yicha o’zgarishlarni, fan 
tizimidagi 
paradigmalarning 
o’zgartirilishi 
yoki 
boshqasiga 
almashinuvini ko’rsatish mumkin. 
Yangilik darajasi bo’yicha raqamli innovatsiyalarni nimanidir yangilash, 
qandaydir yangilik kiritish yoki nimanidir mukammallashtirish kabi turlarga 
bo’lish mumkin. Bunda raqamli innovatsion yangilik kiritish deganda, qandaydir 
yangilikning (yangi kontseptsiya, g’oya, texnik yechim va boshqalar) birinchi 
marta (jahon miqyosida, mamlakat miqyosida yoki viloyat miqyosida kabilar) 
ishlatilishiga tushuniladi. Ammo uning ijtimoiy va iqtisodiy afzalligi ham o’sha 
miqyosda tan olingan bolishi lozim. Raqamli yangilik kiritishni boshqacha
sharoitlarga moslashtirish, yangilash tariqasida tushuniladi. Demak, yangilash 
ushbu tashkilot uchungina innovatsiya, ammo u tashqi dunyo uchun yangilik 
bo’lmasligi ham mumkin. Nihoyat, mukammallashtirish deganda originalni 
joylardagi 
konkret 
shart-sharoitlarga 
biroz 
o’zgarishlar kiritgan holda 
moslashtirishga tushuniladi. Demak, bu amal bir mamlakat yoki tashkilot 
uchungina raqamli innovatsiya hisoblanishi mumkin holos. 
Raqamli iqtisodiyotdagi yangiliklarning tarqalish chegaralariga bog’liq 
ravishda raqamli innovatsiyalar quyidagi turlarga bo’linadilar: 

Dunyo miqyosidagi raqamli innovatsiyalar; 

Mamlakat miqyosidagi raqamli innovatsiyalar; 

Regional yoki viloyatlar miqyosidagi raqamli innovatsiyalar; 

Alohida firma, tashkilot yoki shahar doirasida amalga oshiriladigan 
raqamli innovatsiyalar. 

---

161 
Ijtimoiy yo’nalishdagi raqamli innovatsiylar ham quyidagi asosiy turlarga 
mansub bo’lishlari mumkin: 

Iqtisodiy – raqamli olamdagi yangi moddiy yoki ma’naviy taqdirlashlar 
turlari, ko’rsatgichlar, mehnatga haq to’lashning progressiv tizimlari va 
boshqalar; 

Tashkiliy-boshqaruv – yangi raqamli tashkiliy tuzilmalar, mehnatni tashkil 
qilish usullarini raqamlashtirish va boshqalar; 

Huquqiy – mehnat yoki xo’jalik yuritish bilan bog’liq qonunlardagi 
o’zgarishlarni raqamli ko’rinishda amalga oshirish; 

Pedagogik – raqamli vositalarni qollagan holdagi yangi innovatsion-interfaol 
o’qitish, ta’lim berish yoki tarbiya qilish usullari. 
Raqamli innovatsion iqtisodiyotning zamonaviy sharoitlarida yangiliklar, 
bilim va informatsiyaning bunchalik ko’p turlarda namoyon bo’lishi 
innovatsiyalarning tarixi bilan chambarchas bog’liqdir. Iqtisodiyotning XX-XXI 
asrlardagi evolyutsiyasi ishlab chiqarish sohasidagi yangi bilim va 
informatsiyaning ma’nosi va mohiyatini ham tubdan o’zgartirib yubordi. Ushbu 
evolyutsiya natijalari quyidagi jadvalda keltirilgan (raqamliinnovatsion davr 
2000-yildan so’nggi davr hisoblanadi):