Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

7.2. Kriptovalyutalar elektron tijoratidato’lov tizimlari 
Xozirgi 
zamondagi 
an’anaviy 
to’lov 
instrumentlari 
bo’lgan 
mamlakatlar valyutalari bilan amalga oshiriladigan internet tarmog’i orqali 
mamlakatlararo to’lovlarda bir qancha o’ziga xos muammolar mavjud. Bular 
jumlasiga, masalan, quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 
 
To’lovlarni amalga oshirishda albatta banklar tomonidan belgilangan 
yuqori komission haqni to’lash; 
 
Tomonlarning to’liq rekvizitlarini (manzili, hisob raqami, ismi-sharifi 
va boshqalar) o’zaro oldi-sotti qilayotgan shaxslardan tashqari, albatta 
uchinchi tomonga (bankka) ma’lum bo’lishi; 
 
To’lovlarni markazlashgan holda qaysidir tashkilotlar tomonidan 
boshqarilishi; 
 
Ayrim holatlarda to’lovlar amalga oshirilgach, uni bekor qilish ham 
mumkinligi tufayli, sotuvchi ham ishonch hosil qilishi uchun ko’proq 
ma’lumotlar so’rashi kerak bo’ladi. 
Yuqorida keltirilgan barcha kamchiliklarni hal qila oladigan bir tizim 
sifatida ilk kriptovalyutalardan biri bo’lgan raqamli pul birligi bitkoin paydo 
bo’ldi. Bitkoin 2009 yil 3 yanvarda o’zini Satoshi Nakamoto deb atagan 
shaxs tomonidan yaratilgan va 2008 yil 31 oktyabrida «Birkoin – elektron 
to’lovlarga mos raqamli tizim» («Bitcoin: A Peer-to-Peer Elektronic Cash 
System») deb nomlangan maqolada ommaviy e’lon qilingan. Ushbu bitkoin 
valyutasi ishonchga emas, balki kriptografik kodlash tizimiga asoslangan va 
o’zaro hech qanday vositachilarsiz (bank yoki boshqa moliyaviy 
instrumentlarsiz) 
to’lovlarni bevosita ishtirokchilar orasida amalga 

---

263 
oshirilishini ta’minlovchi to’lov tizimi valyutasidir. Bunda nazorat qiluvchi 
organlarsiz, raqamli valyutalarning haqiqiyligini murakkab matematik 
algoritmlar 
asosida 
tasdiqlanadigan 
tizim 
amal 
qilgan 
xolda 
ishtirokchilarning har biri ushbu pul birliklarni emissiya qilishi ham mumkin. 
Bitkoinning o’ziga xos jihatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin: 
 
Markazlashmagan tizim – har bir ishtirokchi teng huquq va 
imkoniyatlarga ega; 
 
Hisob-kitoblarning to’liq shaffofligi – har bir ishtirokchi barcha 
tranzaktsiyalarni ko’rishi mumkin; 
 
Nazoratning yo’qligi – hech bir davlat yoki tashkilot tizim ichidagi 
operatsiyalarni nazorat qila olmaydi; 
 
Sirlilik – tizim ishtirokchilar haqidagi ma’lumotlarni tasdiqlanishini 
so’ramaydi; 
 
Kriptotangalarni emissiya qilish cheklangan –jami 21 million BTC 
(bitkoin tangasi) chiqariladi; 
 
Balans ikki yoqlama yozuv asosida bo’lmaydi, balki barcha 
tranzaktsiyalar xronologik tartibda barcha ishtirokchilarda ko’rinadi; 
 
Kriptovalyutalar inflyatsiyaga uchramaydi. Qiymati esa bozordagi 
talab va taklifga qarab o’zgaradi; 
 
Yuridik (huquqiy) jihatdan kriptovalyutalarning ishlatilishi uchun hech 
qanday asos mavjud emas; 
 
Bitkoin va u bilan bog’liq operatsiyalarning amalga oshirilishi uchun 
faqatgina internet tarmog’iga ulangan va tegishli dasturiy-texnik 
ta’minotga ega bo’lgan ishtirokchilarning mavjud bo’lishi kifoya. 
Kriptovalyutalar bilan ishlash jarayoni qaysidir ma’noda oldindan mavjud 
torrent tizimida ishlovchi ishtirokchilarning o’zaro fayllar almashinuviga 
ham o’xshab ketadi. Faqat bu tizimda fayllar o’rnida maxsus kriptografik 
kodlar xeshlangan xolda bloklarga yig’iladi. Ushbu bloklarning vaqt bo’yicha 
to’g’ri 
ketma-ketlikda 
tuzilishi 
esa 
blokcheyn 
(bloklar 
zanjiri) 
texnologiyasini yuzaga keltiradi, masalan: 

---

264 
Harbirishtirokchiningamalgaoshiradigantranzaktsiyalariommaviykalitvamahf
iykalitiorqaliamalgaoshirilishiko’zdatutiladi. 
Ommaviykalitorqalibo’ladiganharakatlarvatranzaktsiyalarumumiytizimdabarc
haishtirokchilartomonidanqaydetilibboriladi. 
Mahfiy 
(yopiq) 
kalitorqalikelibtushganpulmablag’laritasdiqlanadi. 
Butranzaktsiyalarniamalgaoshirishvaumumanboshqaharbirtranzaktsiyaniishlo
vberganxoldasaqlabolishuchunzamonaviyyuqoriko’rsatgichliparametrlargaeg
abo’lgan 
(videokartaishlovberishtezligivaprotsessortaktchastotasio’tayuqoribo’lgan) 
komp’yuterlarvatezkorinternetaloqasibo’lishitalabetiladi. 
Tizimto’liqkuchlanishdaishlashiuchunesakomp’yuterlarko’proqenergiyasarfin
italabetadi. 
Ushbuharajatlarnisarflashorqaliishtirokchilarrag’batlantirishsifatidayangikript
ovalyuta 
(bitkoin, 
efirium, 
laytkoinvaboshqalar) 
yokioddiypullardakomissionhaqolishimkoniyatigaegabo’ladilar. 
Ishtirokchilarsoniqanchalikko’payganisarikriptovalyutatangalariniolishhamsh
unchalikqiyinlashibboraveradi. 
Xuddishuninguchunhamkriptovalyutatangalariniqo’lgakiritishnioltinqazibolin
ganisingari 
– 
Mayningqilishdebnomlangan. 
Xozirgidavrgakelib, 
mayningqilishuchunkatta-
kattainshootlarvabinolardanfoydalanganxoldadoimiyravishdaishlabturuvchiyi
rikserverlardaniborat 
“Mayning