Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

1.5. Raqamli iqtisodiyotning asosiy rivojlanish yo’nalishlari 
Agarda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi shartli ravishda 1990 yildan 
boshlangan deb qabul qilsak, u holda uning quyidagi bosqichlari borligini qayd 
qilishimiz mumkin: 
1990-2005 yillar: Raqamli iqtisodiyotning vujudga kelish davri bo’lib, bu davr 
to’rt qismdan iborat ekanligini ko’rishimiz mumkin – dotkomlar davri, yangi 
elektron hizmatlar ko’rsatish bozorlarining rivojlanishi, elektron biznesning yuzaga 
kelishi va elektron tijorat. 
2005-2010 yillar: Raqamli iqtisodiyotning o’sish davri – bu davrda elektron 
hizmat ko’rsatish boshlandi va yangi hildagi elektron mahsulotlar yaratildi.
2010-2015 yillar: Raqamli iqtisodiyotning yetilish davri bo’lib, unda onlayn 
imkoniyatlar yuzaga keldi va raqamli texnologiyalar an’anaviy biznesga ham asta-
sekinlik bilan kirib kela boshladi.
2015-2020 yillar: Raqamli texnologiyalarning kutilmagan sohalarga kirib 
kelishi va an’anaviy biznes modellarning transformatsiyasi hamda bir qancha yangi 
elektron biznes modellarining paydo bo’lishi. 
2020-2030 yillar: Raqamli texnologiyalarning tizimli transformatsiyasi amalga 
oshirilishi, ya’ni, raqamlashtirishni tizimli yondoshuv asosida amalga oshirib, 
ularni kriptotizimlarga suyangan holda sifat jihatdan yangi darajaga ko’tarish. 
4.0-Industriya 
biznesning 
va 
mamlakatning 
global 
miqyosdagi 
raqobatbardoshliligini oshirish maqsadida ishlab chiqarish va boshqaruvda raqamli 
texnologiyalar texnik va dasturiy ta’minotlari vositasida tub o’zgarishlarni amalga 
oshirishdir. Demak, 4.0-Industriya o’zaro bog’liq bo’lgan ishlab chiqarish va 
boshqaruv jarayonlarining zanjiridan iborat bo’lib, uning ajralmas elementi 
zanjirlararo (insonlararo, mashinalararo, bulutlar orqali, data markazlararo) 
raqamli texnologiyalar yordamida amalga oshiriladigan ma’lumot almashinishdir. 
Raqamli iqtisodiyotda raqamli ko’rinishdagi ma’lumotlar barcha ijtimoiy-iqtisodiy 
sohalardagi ishlab chiqarishning asosiy elementi hisoblanadi va bu mamlakatning 
global miqyosdagi raqobatbardoshliligi oshirib, fuqarolarning hayot sifatini yanada 

---

52 
oshiradi, yangi ish joylarini yaratadi, iqtisodiy o’sishga imkon yaratadi va milliy 
mustaqillikni ta’minlab beradi. Raqamli iqtisodiyot dasturini hayotga izchil tadbiq 
qilish quyidagilarga erishishga imkon beradi: 
 Yangi texnologiyalar yaratishga halaqit berayotgan huquqiy to’siqlarni yangi 
normativ-huquqiy baza yaratish yordamida to’liq bartaraf qiladi; 
 Raqamli iqtisodiyot infratuzilmasini yaratish va rivojlantirish, shu jumladan, 
tarmoqlar, ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari, texnik va dasturiy 
ta’minotning zamona talablariga mos ravishda rivojlanishiga imkon beradi; 
 Ta’lim tizimining har tomonlama rivojlanishini va yangilanishini 
ta’minlaydi; 
 Mamlakatdagi turli-tuman kompaniyalarning, firmalarning, davlat 
korxonalarining hamda biznesning rivojlanishiga puxta asos yaratadi; 
 Raqamli iqtisodiyot sohasida faoliyat ko’rsatadigan tashkilotlar hosil 
bo’lishiga olib keladi va boshqalar. 
Ushbu raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish dasturi quyidagi maqsadlarini 
amalga oshirish uchun hizmat qilishi kerak: 
 O’zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotning ekotizimini yaratish; 
 Mamlakat raqamli iqtisodiyot tizimining institutlari va infratuzilmasini 
yaratish; 
 Respublikaning barcha tarmoqlarini qamrab oluvchi information jamiyat 
tashkil qilish uchun kerakli bo’lgan barcha chora-tadbirlarni amalga 
oshirish; 
 Global miqyosda va global bozorlarga respublikaning raqobatbardoshliligini 
oshirish. 
Yuqoridagilardan 
kelib 
chiqqan 
holda, 
mamlakatimiz 
raqamli 
iqtisodiyotnning asosiy ko’rsatgichlariga quyidagilarni misol qilib ko’rsatishimiz 
mumkin: 
o Raqamli mahsulotlar va elektron hizmatlarning paydo bo’lishi; 
o 
Turli tashkilot va korxonalarning tabiatini o’zgartirishga erishish va 
shuning asosida ularning faoliyatini ham raqamlashtirish; 

---

53 
o Raqamli iqtisodiyotning asosi sifatida hizmat qiladigan raqamli 
platformalar yaratish; 
o Raqobat kurashining tabiatini raqamli iqtisodiyotga moslagan holda 
o’zgartirish; 
o 
Iste’molchilarning tabiatini ham raqamli iqtisod jarayonlariga 
moslashtirish; 
o Ishlab chiqarishning yangi progressiv modellari va mexanizmlarining 
paydo bo’lishi; 
o 
Yangi turdagi biznes modellarning hosil bo’lishi va rivojlanishi; 
o Yuqorida tilga olingan 4.0 Industriyaning texnologiyalari ta’siri ositida 
an’anaviy kompaniyalar biznes modellarining transformatsiya bo’lishi. 
Shuni ham aytish kerakki, hozirgi davrda internetdan foydalanuvchilarning 
soni to’rt millarddan oshib ketdi. Mobil telefonlarning soni esa insoniyat 
sonidan ham ko’payib ketdi. Kompaniyalar orasidagi raqobat va ularning 
tabiati ham tubdan o’zgarmoqda. Kompaniyalarning kapitalizatsiyasi esa uning 
internet foydalanuvchilari soniga, unga yozilib qo’yganlar soniga va qiziquvchi 
jamoalar ishtirokchilariga bevosita bog’liq bo’lib qoldi. Freemium-model, 
Free-to-play, 
Print-on-demand, 
Donation 
kabi 
biznes 
modellar 
kompaniyalarga IT-infratuzilmasisiz, omborlarsiz (dropshipping modeli), 
moddiy aktivlarsiz (Sharing Economy) va bulutli texnologiyalardan 
foydalangan holda konkret dasturiy ta’minotsiz ish faoliyatini yuritishga imkon 
berdi. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan holda, raqamli iqtisodoyotning 
asosiy tamoillariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 
Mahsulot yoki hizmatlarning iste’mol qiymatini oshirish; 
Kastom (Custom)lashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish va hizmatlar 
ko’satishga o’tish; 
Omnikanallilikni ta’minlash (mijoz bilan doimiy aloqa qilish va bevosita 
aloqani amalga oshirish maqsadida bir qancha aloqa kanallarining bir 
butun qilingan xoldagi integratsiyalashni anglatadigan marketing 
atamasidir), ya’ni, offlayn va onlayin kommunikatsiya kanallaridan 

---

54 
foydalangan xolda mizojning barcha harakatlarini kuzatib turish kabi 
innovatsion imkoniyatini amalga oshirish; 
Qiymat hosil qilishning gorizontal zanjirlari sonini kamaytirish; 
Tranzaktsion harajatlarni imkon darajasida kamaytirish; 
Innovatsiyalarning hayotiy tsiklini imkon darajasida kamaytirish; 
An’anaviy kompaniyalarning elektron hizmat ko’rsatishning yangi 
bozorlariga o’tishini ta’minlash; 
Elektron hizmat ko’rsatishning yuqori darajadagi sifatini ta’minlash; 
4.0 Industriyaning iqtisodiyot va ishlab chiqarishning barcha sohalarga 
kirib borishini amalga oshirish; 
Ekotizimlilikni ta’minlash, ya’ni, dasturiy ta’minotning turli xil avtonom 
qismlari birgalikda ishlashiga va ish oqimlari ansambllariga aylanishiga 
erishish. 
Bunda gap nafaqat biznesni internetda tashkil qiladigan kompaniyalar haqida, 
balki iqtisodiyotning barcha sohalarida ishlab chiqarish faoliyatini offlayn usulda 
olib boradigan tashkilot va kompaniyalar haqida ham boradi (masalan, qishloq 
xo’jaligi, sanoat, tog’-kon metallurgiyasi, hizmat ko’rsatish va boshqalar).
Endi rivojlangan mamlakatlar misolida raqamli iqtisodiyotning asosiy 
ko’rsatgichlari va o’ziga hos hususiyatlari bilan tanishib chiqamiz:
 Internet paydo bo’lmasdan avval mumkin bo’lmagan yangi turdagi 
hizmatlarning yuzaga kelishi.1990 yildan hozirgi davrgacha qadar internet 
tarmog’i va information texnologiyalar imkoniyatlaridan foydalanishga 
asoslangan bir qancha yangi mahsulotlar va hizmatlar bozorlari paydo 
bo’ldi. Masalan, messenjerlar, agregatorlar, internet qidiruv tizimlari, 
internet reklama, elektron couching, elektron ta’lim va boshqalar. Yangi 
turdagi hizmatlarning paydo bo’lishiga yaqqol misol bo’lib, elektron savdoni 
keltirishimiz mumkin. 2017 yil ma’lumotlariga ko’ra, elektron savdo 
Angliyada 13.6% ini, Germaniyada 13,1% ni, Rossiyada chakana savdonng 
4,2% ni va Xitoyda 9.6% ni tashkil qilgan. Xitoy internet savdosining 2015 
yildagi aylanmasi esa 400 millard dollar atrofida bo’lganligi qayd etilgan. 

---

55 
Hozirgi davrda ijtimoiy tarmoqlarning ham ommaviyligi borgan sari ortib 
bormoqda. Jamiyatning rivojlanishi elektronbiznesning rivojlanishi va 
boshqarilishi uchun yangidan-yangi imkoniyatlar yaratib bermoqda. 
Masalan, ma’lumotlarni bulutli usulda saqlash va ularni boshqarish 
hizmatlari biznes uchun misli ko’rilmagan imkoniyatalar yaratib bermoqda. 
Endi firma va tashkilotlar ish yuritish uchun ofis maydonlari, data-markazlar 
talab qilmaydilar, information tizimlar yaratishga esa katta miqdordagi 
investitsiyalar jalb qilishning hojati qolmaydi. 
 Elektron 
biznes 
sohasidagi 
kompaniyalarning 
kapitalizatsiyasi 
foydalanuvchilar soniga va ular sonining ko’payishiga bog’liq bo’lib qoladi. 
Bu esa kompaniyalarga sotuvdan katta miqdordagi daromad olinishlariga 
sabab bo’ladi. Masalan, YouTube bir kunda 100 million so’rov oladi,