Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

3.2. Kriptovalyutalar – raqamli iqtisodiyotning aktivi sifatida 
Yangi raqamli iqtisodiyotda bir qancha turdagi moliyaviy aktivlar bo’lib, 
ular jumlasiga kriptovalyutalar ham kiradi. Hozirgi paytda turli xil kompaniyalar 
tomonidan ishlab chiqilgan mingdan ortiq kriptovalyutalar mavjud va ularning har 
bir kriptoiqtisodiyot sohasida bir qancha muhim funktsiyalarni bajaradilar. 
Shulardan biri – ICO (Initial coin offering) bo’lib, uning yordamida biror bir 
loyiha uchun jamoaviy mablag’ yig’ish jarayonini uyushturish mumkin. Bunday 
usulda jamoaviy moliyaviy mablag’lar to’plash mexanizmining nomi kraudfunding 
usuli vositasida innovatsion moliyaviy mablag’lar topish deb ataladi. Bunday usul 
yordamida 
mablag’ 
to’plash 
uchun 
originalusultaklifetiladi:kriptovalyutadakafolatshartnomalari, 
ya’ni, 
blokcheyngaasoslanganommaviykraudfandingmodeliversiyasitashkil qilinadi – 
undatashkilotchilarqatnashchilarningpul 
o’tkazmalarikattaligi 
belgilangankattalikda 
bo’lishi aniqlangach, ular investitsion hamyonga 
oldindankelishibolinganmiqdordagipul o’tkazmalari o’tkazishadi. Pul mablag’lari 
o’tkazuvchilarni «ovlash» va to‘plangan mablarni himoya qilish uchun shartli 
depozit schetlar yaratish o‘rniga blokcheyn va u bilan bog‘liq dasturiy ta’minot bu 
ishni avtomatik ravishda barchaga ko’rinib turgan tarzda bajaradi. Maxsus 
ajratilgan va buzib kirishdan himoya qilingan, faqat dasturiy nazorat ostida 
bo‘ladigan elektron hamyonda zarur miqdordagi mablag‘lar to‘plangach, u 
tashkilotning zaxira qilingan mablag‘lari saqlanadigan boshqa hamyon bilan 
birlashtiradi. Agar maqsadli investitsion summani to‘plashning uddasidan 

---

137 
chiqilmasa, pul mablag’lari avtomatik ravishda ortga, pul hadya qilganlarning 
elektron hamyonlariga qaytarib yuboriladi. Shunday qilib, mablag‘lar to‘plash, uni 
himoyalash, saqlash va qaytarish muammosi hal qilinadi. Endi raqamli 
texnologiyalar yordamida mulk masalalarini boshqarish tizimini yaratish 
muammosiga 
to’xtalamiz.Intellektual 
(smart) 
shartnomalarfaqat 
moliya 
sohasidaginaishlash bilan chegaralanmaydi. Agar ularni intellektual mulk bilan 
birlashtiradigan bo‘lsak – bunda mulk huquqi hujjatlariva egalik qilishni 
tasdiqlaydigan boshqahujjatlar kompyuter dasturlari foydalanishi uchun raqamli 
shaklga o‘tkaziladi – bu moddiy (masalan, uy yoki avtomobil) yoki nomoddiy 
(masalan, patentlar) aktivlarga mulkchilik huquqini avtomatik ravishda 
o‘tkazishni ta’minlaydi. Xuddi shu tarzda kompyuter dasturimos keluvchi 
shartnoma shartlariga rioya qilinishi tasdiqlangan hollardagina aktivlar 
almashinishga ruxsat berishi mumkin. Hozir kompaniyalar deyarli har bir elektron 
qurilma yoki tovar birligiga shtrixkodlar, QR-kodlar, mikrochiplar, bluetooth-
uzatgichlarni faollik bilan joriy qilmoqdalar, buning natijasidaistalgan moddiy 
boyliklarga mulchilik huquqini aynan shu tarzda berish mumkin bo‘lgan 
«buyumlar interneti» yaratiladi.Blockchain asosidagi yechimlarning keng tarqalishi 
texnik, huquqiy, moliyaviy va madaniy xarakterdagi katta to‘siqlarga duch 
kelmoqda. Hozirgi paytda yuzlab bunday yechimlar mavjud, lekin ularning 
ko‘pchiligi oxirigacha ishlab chiqilmagan va qachonlardir amalga oshirilish 
imkoniyatiga ega bo‘lishi ehtimoli ancha past hisoblanadi. Biroqularga katta 
energiya va innovatsion intellektual salohiyati sarflangan bo‘lib, bu bir qator jiddiy 
loyihalar va startaplar yaratishda namoyon bo‘ldi.Bunday loyihalarning birinchisi 
2012 yilning ikkinchi yarmida ishga tushirilganColoredCoinstizimi bo‘ldi. Undan 
maqsadodamlarga moliyaviy aktivlar va an’anaviy valyutani bevosita bitkoin 
blokcheyni orqali almashinish imkoniyatini taqdim etishdan iborat bo‘lgan (bu 
tizim orqali ikki kishi, masalan, yevroni oltinga to‘g‘ridan-to‘g‘ri almashtirish 
haqida shartnoma tuzishi mumkin). Shundan boshlabmazkur maydondako‘plab 
aynan shunday xarakterli loyihalar paydo bo‘ldi, jumladan,Next, Ripple,