Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

Microsoftva shunga o‘xshash kompaniyalarnimarkazlashgan, demak, adolatli 
bo’lmagan (dushmanlik ruhidagi) tuzilmalar deb hisoblashga moyil bo‘lgan bir 
paytdabaribir shuni yoddan chiqarmaslik kerakki, qachonlardir ular ham hech 
kimga ma’lum bo‘lmagan startaplar g‘oyalari tufayli radikal kompaniyalarga 
aylanishlari mumkin. To‘g‘ri tashkil qilingan huquqiy tizim tufayli,kriptovalyutalar 
asosidagi bunday startaplarrivojlanishi va foyda olishi mumkin bo‘ladi. Natijada 
dunyo ishonch hosil qilinishi oqibatida yaxshi tomonga o‘zgaradi. Bikoinning 
nufuziga SilkRoadvaMt.Gox saytlari bilan bog‘liq voqea asoratlari ham ta’sir 
ko‘rsatadi, albatta. Huddi shuning uchun ham ko‘pchilik odamlar butun boshli 
g‘oyani boshdan oxirigacha aldov deb hisoblaydilar. 2014 yil o‘rtalarida 
o‘tkazilgan so‘rovning ko‘rsatishicha, AQSH fuqarolarining faqat yarmigina 
bitkoin nima ekanligini biladi, atigi 3%ga yaqini undan foydalangan, 65%i esa 
undan foydalanish ehtimoli pastligini aytgan. Kriptovalyutalarga ishonch hosil 
qilish uchun, odamlar unga ishonishni boshlagunlariga qadar ularga nimalarnidir 
tushuntirishiga to‘g‘ri keladi.Agarda bitkoin haqiqatda yetakchi valyutaga 
aylanganida, u dunyo fuqarolarining katta qismini larzaga keltiradigan iqtisodiy 
kuchlarni hosil qila olgan bo‘lar edi. Yangi kriptotangalar «ishlab topilish» 
tugaganidan so’ng va ularning umumiy soni 21 millionga yetishi bilan bitkoin 
deflyasion valyutaga aylanadi. Bizning global iqtisodiyot hozirgi holatida 

---

142 
inflyasion valyutalarga asoslanadi. Kreditga va kuchli monetar nazoratga 
asoslangan holda ishlaydigan global iqtisodiyot uchun bunday tizim katta ziyon 
yetkazgan bo‘lar edi, ayniqsa, u tegishli tayyorgarliksiz joriy qilingan bo‘lsa. 
Ammo, orada raqobat degan muammo ham bor.VisavaMasterCard kabi oshkora 
raqobatchilarni yoddan chiqaring. Agar, aytaylik, raqamli to‘lovlarning barcha 
afzalliklarini taklif qiladigan va bundan bitkoinning barcha real va ehtimoliy 
kamchiliklaridan 
xoli 
bo‘lgan 
to‘lov 
tizimi 
mavjud 
bo‘lsa-chi? 
Kriptovalyutalarning moliya tizimida ustunlik qiladigan holatga erishish usuli 
ularning uzluksiz moslashuv jarayonidan iborat bo‘lib, buni hech kim 
kriptovalyuta bozoridagi asosiy o‘yinchilardan tezroq bajara olmaydi. Hozir 
raqamli asr, bitkoin esa – raqamli asr valyutasi hisoblanadi. Odamlar hayotini 
telefonsiz tasavvur ham qila olmaydigan, juda ko‘plab savdo bitimlari onlayn 
amalga oshiriladigan dunyoda muomala oddiyligi va harajatlar tejalishi bitkoinga 
ustunlik beradi. U yuqorida aytib o‘tilgan katalizatorlardan bittasiga, keyin yana 
bittasiga, undan keyin yana bittasigava ehtiyoj sezadi. Pirovardida bitkoin shu 
qadar ommalashdiki, pulning uchala funksiyasini birlashtiradi va shunda u xuddi 
dollar kabi buyuk ahamiyatga ega bo‘ladi.Jamiyatdagi salbiy imidjga va me’yoriy 
cheklovlarga qaramasdan, tashqi muhit kriptovalyutalarning gullab-yashnashiga 
to‘sqinlik qilyapti deb bo‘lmaydi. Kriptovalyutalarga moyillik bildiradian ayrim 
davlatlar, jumladan, Shveytsariya, Singapur, Birlashgan Qirollik va Kanada 
kriptovalyuta texnologiyalarini rivojlantirish bilan shug‘ullanadigan innovatsion 
xablar yaratishga hizmat qilgan bo‘lar edi. Xatto AQSH da ham, NDFU direktori 
Bendjamin Loski tomonidan taklif qilingan bit-litsenziya qabul qilinmaganiga 
qaramay, chuqur fikrlaydigan qonun chiqaruvchilar kriptoolam sohasidagi 
innovatsiyalar uchun imkon qoldirishgan. Shu bilan bir vaqtda, rivojlanayotgan 
mamlakatlardagi kriptotexnologiyalar rivojlangan mamlakatlar bilan bu sohada 
tenglashish ma’nosida juda ham sekin harakat qilishmoqda. Lekin u yerlarda ham 
bitkoin bilan ishlashga intilish sezilarli darajadaligi OAV habarlari vositasida 
ma’lum bo’lmoqda. Bitkoinlar depozitariysi va elektron hamyonlar ijaraga 
beruvchi SEOmutahassisi Xapo Venses Kasares bitkoin kelajagini u onlayn-savdo 

---

143 
uchun afzal ko‘riladigan ayirboshlash vositasiga aylanadigan «internet tabiiy 
valyutasi» sifatida ko‘radi.Bitkoin narxini oshiradigan yagona omil bu – 
cheklangan emissiya va talabning ortishi yoki kamayishi bo’lib, uni oltin yoki 
kumush kabi foydali qazilmalar bilan taqqoslash mumkin – dunyoda uning miqdori 
cheklangan va uni sun’iy raivshda ishlab chiqarib bo‘lmaydi. Kriptovalyutaning 
asosiy ustunligi ham huddi mana shundan iborat – uni qalbakilashtirib bo‘lmaydi. 
Biroqmoliyaviy ekspertlar bunday qo‘yilmalar riskli ekanligi haqida ta’kidlashni 
davom ettirishmoqda, ko‘plab davlatlar esa avvalgidek, o‘z ramsiy bozorlarida 
kriptovalyutalar bilan operatsiyalarni taqiqlamoqdalar. Shuningdek, mahalliy 
tartibga soluvchida kriptovalyutalarni nazorat qilish imkoniyati yo‘qligi ham 
shubha uyg’otadi. Biroqzamonaviy iqtisodiyotdagi tendensiyalarhukumatni 
raqamli elektron pullarni mahalliylashtirish ustida o‘ylanishga majbur qiladi. 
Kriptovalyutalar olamida havfsizlik ham muhim rol o‘ynaydi – ko‘pincha 
jinoyatchilar jinoiy yo‘l bilan topilgan pullarni kriptovalyuta yordamida «yuvish» 
uchun undan foydalanadilar. 
Endi kriptovalyutalar birjasihaqida ham bir fikrlab ko’ramiz. Agar siz nima 
qilib bo‘lsada, bir necha bitkoin yoki efiriumga ega bo‘lish istagida bo‘lsangiz, va 
bu orqali nimadir ishlab olishni istasangiz, siz to‘g‘ri birjaga yo‘l olishingiz lozim. 
Kriptovalyutalar birjalari ko’pchlik hollarda oddiy birjalar bilan bir xil tartibda 
ishlaydi. Bu savdo maydonchalardagi asosiy farq shundaki, agar oddiy birjaga 
odamlar brokerlarsiz biror bir ish qila olishmasa, kriptovalyuta birjasida savdolarda 
boshqalarni jalb qilmasdan ham ishtirok etish mumkin. Birjadagi bundan boshqa 
ishlar esa o‘xshash, ya’ni, ro‘yxatdan o‘tish, birjada kotirovka qilinadigan ma’lum 
bir valyutada hisobraqami ochish, shundan keyin operatsiyalarni amalga oshirish 
mumkin bo‘ladi. Asosiysi – kriptovalyuta birjalarining ikki xil turi mavjudligini 
esdan chiqarmaslik kerak. Birinchi turdagi birjalarda kriptovalyuta «tirik» pulga – 
dollar, yevro, funt va hatto rublga sotiladi. Ikkinchi turdagilarida esa – 
kriptovalyutalar raqamli elektron pullarga sotiladi. Elektron pullar bitkoinni 
efiriumga (yoki boshqa kriptovalyutaga) joriy kurs bo‘yicha onlayn rejimida 
almashtrish va bunda pul ishlab olish mumkin bo‘lgan kriptovalyuta ayirboshlash 

---

144 
shahobchasi rolida ishtirok etadi.Agar birja savdosi siz uchunmurakkablik 
qiladigan bo‘lsa, lekin siz bitkoinni rublga yoki rublni bitkoinga almashtirish 
fikridan qaytmasangiz, kriptovalyuta ayirboshlash shahobchasiga murojaat 
qilishingiz kerak bo’ladi. Bunday shahobchalar joriy kurs bo‘yicha kriptovalyutani 
boshqa turdagi valyutaga ayirboshlashga imkon beradigan oddiy servislardir. 
Kriptovalyuta ayirboshlash shahobchasini tanlashda shuni yodda tutish kerakki, 
oxirgi paytlarda kriptovalyutaga ixtisoslashgan firibgarlar soni ancha ortgan. Shu 
sababli, ayirboshlash uchun maydonchani tanlashga jiddiy yondashish kerak. 
Internetda kriptovalyuta ayirboshlash shahobchalari reytinglari va ular haqidagi 
fikrlarni osonlik bilan topishingiz mumkin. Endi esa kriptovalyutalar kapitallashuvi 
masalasini ko’rib chiqamiz. Kriptovalyutalar bilan bog‘liq masalalarda odamlar 
yo‘l qo‘yadigan asosiy xatolik - bu atamalarning ma’no va mohiyatini 
tushunmaslik yoki bilmaslikdir. Ko‘pchilik kapitallashuvni kurs bilan adashtiradi 
bu esa qo‘pol xato hisoblanadi. Ha, kriptovalyutalar kapitallashuvikriptovalyutalar 
kursiga bog‘liq, lekin bularning ikkalasi bir xil narsa emas. Odatda, kurs qanchalik 
baland 
ko‘tarilsa, 
kapitallashuv 
shunchalik 
tez 
o‘sadi. 
Biroq 
ayrimmutaxassislarqaysidir kriptovalyutaning bozor qiymatini mavjud sxemalar 
bo‘yicha aniqlashning imkoni yo‘q, chunki kriptovalyutalar kapitallashuvi – 
tortishuvli masala degan fikrlarga qo‘shiladilar. Kriptovalyutalarning yo‘q bo‘lib 
ketish holatlari ekspertlar orasida shubha uyg‘otadi. «Satosi Nakamotu» niki 
ostida ishlaydigan tadbirkorlik sub’ektlariu bir necha yil oldin million bitkoin bilan 
birga g‘oyib bo‘lgandeb hisoblashadi. Shuningdek, avvalroq buzilgan uskunalarda 
«yonib» ketgan kriptovalyutalar haqidagi axborotlar ham paydo bo‘lgan. Albatta, 
hozir tizim ancha havfsiz, elektron pullar qimmatlashuvi foydalanuvchilarni bu 
masalaga jiddiyroq yondashishga majbur qiladi, lekin risk baribir mavjud.Mayning 
qilish uchun esa kriptovalyutani «mayning» qiladigan asbob-uskunalar hamda 
tegishli dastur xarid qilish talab etiladi. Ko‘plab ijobiy fikrlarga qaramay, mayning 
uskunalari bitkoinni juda ham katta miqdorlarda «jalb qilmaydi». Kriptovalyuta 
fermasi egasi, uskunani kriptotizimga ular ekan, ushbu tizimdagi tranzaksiyalar 
haqidagi axborotni saqlaganligi uchun qandaydir miqdorda mukofot oladi. 

---

145